Τα παιχνίδια στην αρχαία Ελλάδα

• Παναγιώτα Απέργη - 11 Ιουλίου 2020

Το παιχνίδι ασκεί το σώμα, καλλιεργεί το πνεύμα, διδάσκει την αυτογνωσία, την πειθαρχία στους νόμους - κανόνες του παιχνιδιού, τον αυτοσεβασμό αλλά και τον σεβασμό του άλλου, την άμιλλα. Σε όλη τη γη τα ιστορικά κείμενα και τα αρχαιολογικά ευρήματα πιστοποιούν την ύπαρξη παιχνιδιών από τα χρόνια της αρχαιότητας.

Στην αρχαία Ελλάδα, το παιχνίδι ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής ενηλίκων και παιδιών και η αξία του επισημαίνεται από το γεγονός της ένταξής του στη αγωγή των παιδιών και στον ελεύθερο χρόνο των ενηλίκων.

Ο Πλάτωνας στους Νόμους του (Νόμοι, Ι. 643c) αναφέρει ότι το παιδί πρέπει να ασχολείται με τα ομαδικά παιχνίδια, ώστε να προετοιμαστεί καλύτερα για τη ζωή του πολίτη. Ο Αριστοτέλης συμβούλευε τους γονείς να δίνουν στα παιδιά τους όσο το δυνατόν πιο πρωτότυπα παιχνίδια, ώστε να αφοσιώνονται σε αυτά και για να τους ενοχλούν λιγότερο και για να αναπτύσσουν δημιουργική φαντασία.

Τα παιχνίδια, στην αρχαία Ελλάδα αλλά και αλλού, φτιάχνονταν από χώμα και νερό, πηλό, ξύλο και σύμφωνα με την παράδοση, όταν τα παιδιά ενηλικιώνονταν, τα θυσίαζαν στους θεούς, ως απόδειξη του ιδιαίτερου ρόλου που είχαν αυτά στη ζωή τους.

Ένα από τα πρώτα παιχνίδια των παιδιών ήταν η πλαταγή, η σημερινή κουδουνίστρα, φτιαγμένη από πηλό ή μέταλλο και γεμισμένη με πετραδάκια ή σπόρους, διασκέδαζε και ηρεμούσε τα νήπια αλλά και, σύμφωνα με τις δοξασίες, απομάκρυνε τα κακά πνεύματα. Ως δημιουργός της φέρεται ο «πατέρας» της μαθηματικής μηχανικής Αρχύτας από τον Τάραντα (4ος αι. π.Χ.) της Μεγάλης Ελλάδας και δείγμα της υπάρχει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Ένα κοριτσίστικο παιχνίδι, με διαχρονικό χαρακτήρα, ήταν η πλαγγόνα, η κούκλα, για την οποία είχαν διάφορα ονόματα ανάλογα με το υλικό κατασκευής τους. Ονομάζονταν νύμφες και κόρες, όταν ήταν φτιαγμένες από πηλό ή κερί, νευρόσπαστα ή δαίδαλα (η κατασκευή τους αποδιδόταν στον Δαίδαλο), όταν κινούνταν με τη βοήθεια συρμάτων, όπως οι μαριονέτες. Προσφέρονταν, την παραμονή του γάμου τους, στους θεούς σε ιεροτελεστία, που σηματοδοτούσε τη μετάβασή τους στην ενηλικίωση.

Το αγαπημένο παιχνίδι των αγοριών ήταν το άθυρμα, ένα πήλινο αλογάκι πάνω σε ρόδες, που το έσερναν, και η βέμβιξ, η σβούρα, φτιαγμένη από ξύλο, ορείχαλκο ή πηλό.

Το γνωστό γιο-γιο, του οποίου η αρχαία ονομασία είναι άγνωστη, ήταν ξύλινο, μετάλλινο, πήλινο. Οι παίκτες του χάραζαν σε ένα ξύλο δυο δίσκους που ενώνονταν στο κέντρο με έναν κυλινδρικό άξονα, πάνω στον οποίο στερέωναν την αρχή μιας κλωστής που την τύλιγαν στον άξονα, την ξετύλιγαν και την ξαναμάζευαν.

Άλλο ένα αγαπητό παιχνίδι ήταν ο ασκωλιασμός, παιχνίδι ισορροπίας και ευελιξίας και παιζόταν, συνήθως, στις γιορτές του Διονύσου. Τα παιδιά έπρεπε να ισορροπήσουν πάνω σε μία σφαίρα, αλειμμένη με λάδι, και η πτώση του κάθε παιδιού διασκέδαζε τα υπόλοιπα.

Οι αστράγαλοι, φτιαγμένοι από κότσια ζώων, ήταν παιχνίδι για μικρούς και μεγάλους. Τους χρησιμοποιούσαν άλλοτε αντί για ζάρια και άλλοτε για παιχνίδι επιδεξιότητας. Όπως και τα σημερινά πεντόβολα, στο αντίστοιχο παιχνίδι χρησιμοποιούσαν πέντε αστραγάλους. Ο κάθε παίχτης πετούσε ψηλά έναν αστράγαλο και έπειτα προσπαθούσε να τον ξαναπιάσει, αφού πρώτα είχε πάρει από κάτω ακόμα έναν αστράγαλο.

Τα παιδιά έπαιζαν, επίσης, και τους «αρτιάζειν αστραγάλους». Έκρυβε ο ένας στο χέρι του τους αστραγάλους κι ο άλλος προσπαθούσε να μαντέψει αν ο αριθμός των αστραγάλων ήταν περιττός ή άρτιος.

Οι αρχαίοι πεσσοί ή κύβοι, τα ζάρια, όπως και στις μέρες μας, είχαν σχήμα κύβου και σε κάθε πλευρά υπήρχαν κουκκίδες που αντιστοιχούσαν σε αριθμούς, από το ένα μέχρι το έξι. Συνήθως, ήταν οστέινοι, αλλά μπορούσαν να είναι και από πηλό, οστό, ελεφαντόδοντο, χαλκό κ.ά.. Τα χρησιμοποιούσαν σε τυχερά παιχνίδια ή ακόμη και σε θρησκευτικές δραστηριότητες, με σκοπό να προβλέψουν το μέλλον.

Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από ζωγραφιστά αγγεία, όπου απεικονίζεται ένα ζευγάρι πολεμιστών, όχι πάντα το ίδιο, να παίζουν κάποιο παιχνίδι, καθισμένοι ο ένας απέναντι στον άλλον. Σ΄ ένα από αυτά τα αγγεία, απεικονίζονται ο Αχιλλέας με τον Αίαντα και δίπλα τους υπάρχει η φράση «τέσσερα Αχιλλέως, τρία Αίαντος», έκφραση που αναφέρεται σαφώς σε ζαριές.

Στα παιδιά άρεζαν πολύ τα ομαδικά παιχνίδια, όπως η αμπάριζα - το κυνηγητό, η αποδιδρασκίνδα - το κρυφτό, η μυίνδα ή Χαλκή Μυία - η, τυφλόμυγα, η ακινητίνδα - τα αγαλματάκια, τα πεντέλιθα ή αλεκαντρίδες - τα πεντόβολα, η σκαπέρδα – η διελκυστίνδα.

Η σφαίρα, η γνωστή μπάλα, κατασκευασμένη από αλογότριχες, άχυρο, μαλλί και έχοντας σαν εξωτερικό περίβλημα ραμμένα κομμάτια υφάσματος ή δέρματος, παιζόταν με τα χέρια. Τα αγόρια πετώντας τη σφαίρα, προσπαθούσαν να την περάσουν στο στόμιο ενός αγγείου, κάτι σαν τη σημερινή καλαθοσφαίριση. Ο ηττημένος έπρεπε να πάρει στην πλάτη τον νικητή. Αυτό ονομαζόταν εφεδρισμός.

Με τη σφαίρα έπαιζαν η Ναυσικά και οι δούλες της στην Οδύσσεια(Ζ, στ.100 και 115-116). Ο γραμματικός Πολυδεύκης (2ος αι. μ.Χ.) αναφέρει ένα παιχνίδι με τη σφαίρα, που λεγόταν επίσκυρος ή επίκοινος, δηλαδή παιχνίδι κοινό για όλους και πήρε το όνομά του από τα σπασμένα κομμάτια πέτρας, που χώριζαν τον χώρο του παιχνιδιού σε δυο μέρη.

Παιζόταν από δύο ομάδες, με δώδεκα ή δεκατέσσερις παίκτες στην καθεμία. Περιγράφεται ως αρκετά βίαιο, κυρίως όπως παιζόταν στη Σπάρτη. Μία απεικόνιση σε αρχαία ελληνική λήκυθο δείχνει νεαρό άντρα να παίζει μπάλα, παράσταση που τεκμηριώνει ότι μάλλον και αυτό το άθλημα, το επινόησαν πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες.

Το κολλαβίζειν παιζόταν από αγόρια και κορίτσια. Ένα παιδί έκρυβε με την παλάμη του δεξιού του χεριού το πρόσωπό του, έφερνε το αριστερό χέρι κάτω από τη μασχάλη του δεξιού του χεριού, άνοιγε την παλάμη του και έπρεπε να μαντέψει αν χτύπησε την ανοιχτή του παλάμη το αριστερό ή το δεξί χέρι κάποιου παιδιού.

Το κερητίζειν, παιζόταν από δύο παίχτες, οι οποίοι προσπαθούσαν να κατευθύνουν μία σφαίρα με ραβδιά. Υπάρχει ανάγλυφη παράσταση του παιχνιδιού στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Ήταν ο πρόδρομος του σημερινού χόκεϊ.

Η απόρραξις είναι το παιχνίδι στο οποίο οι παίκτες κτυπούν τη σφαίρα με δύναμη στο έδαφος ώστε να αναπηδήσει. Έπειτα την πιάνουν και την ξανακτυπούν. Όποιος παίκτης πετύχει τα πιο πολλά κτυπήματα κερδίζει. Άλλοτε πάλι, μόνοι τους ή ανά δύο, πετούν τη μπάλα στον τοίχο και πρέπει να την πιάσουν, πριν πέσει στο έδαφος, κάτι που μοιάζει πολύ με το σκουός.