Η Γέννηση του Χριστού μέσα από τα μάτια Ελλήνων ζωγράφων

• Παναγιώτα Απέργη - 25 Δεκεμβρίου 2020

Η Γέννηση του Χριστού απαντάται στη μνημειακή ζωγραφική (ψηφιδωτά και τοιχογραφίες), στη διακόσμηση χειρογράφων, σε εικόνες, σε γλυπτά και σε αντικείμενα μικροτεχνίας των ναών της Ορθόδοξης Εκκλησίας και σε πίνακες της κοσμικής ζωγραφικής, ενώ ξεχωριστή θέση έχει και στα έργα των δυτικοευρωπαίων καλλιτεχνών, όχι μόνο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης αλλά και στις μεταγενέστερες εποχές.

Τα Χριστούγεννα είναι μια ιδιαίτερη γιορτή, γεμάτη συμβολισμούς, με τη Γέννηση του Θεανθρώπου να μας ωθεί να υιοθετούμε και να εφαρμόζουμε τις αξίες της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας, της αγάπης και της οικογένειας, της ανιδιοτελούς προσφοράς προς τον συνάνθρωπο. Η θεματική της Γέννησης εμπνέει τους Έλληνες καλλιτέχνες, διαχρονικά, που την αποδίδουν συνδυάζοντας την ελληνικότητα και την παράδοση με τα πρωτοποριακά ρεύματα της εποχής τους.

Στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας υπάρχει γλυπτό που προέρχεται από την πόλη της Αθήνας, με το μέτωπό του να κοσμείται με τη Γέννηση του Χριστού. Η σύνθεση που συνοδεύεται από επιγραφή, περιλαμβάνει την Παναγία, τον σπαργανωμένο Χριστό και δύο ζώα στη φάτνη. Πρόκειται για προϊόντα ενός (;) εργαστηρίου, το οποίο συνδέεται καλλιτεχνικά με τη Γαλλία και την Ιταλία και δραστηριοποιήθηκε στην Αθήνα την εποχή του Δουκάτου των Αθηνών(1205-1456).

Μέσα του 14ου αιώνα ιδρύεται στο νοτιοανατολικό άκρο του λόφου του Μυστρά, δίπλα στον απότομο βράχο, η Μονή της Περιβλέπτου, αφιερωμένη στην Παναγία. Το εσωτερικό του ναού κοσμείται με εξαιρετικές τοιχογραφίες, χαρακτηριστικές της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, μεταξύ 1348 και 1380.

Στον Χάνδακα της Κρήτης (σημερινό Ηράκλειο) το 1541, γεννήθηκε ο El Greco ή Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, ένας από τους πιο αναγνωρισμένους καλλιτέχνες της Αναγέννησης και του Μπαρόκ. Η Προσκύνηση των Ποιμένων είναι το τελευταίο έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, με προορισμό την τοποθέτησή του στην Αγία Τράπεζα της Εκκλησίας του Santo Dominco el Antiguo και τώρα βρίσκεται στο Museo Del Prado της Μαδρίτης, το θέμα του παρμένο από το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο της Καινής Διαθήκης (2, 15-17) αποδίδει την αφοσίωση της Παναγίας στο νεογέννητο Χριστό.

Ο Κωνσταντίνος Παρθένης, μια από τις πιο σημαντικές μορφές της ελληνικής ζωγραφικής, απέδωσε τη σκηνή της Προσκύνησης των Μάγων αφαιρετικά, απομακρυσμένος τελείως από τον ρεαλισμό, μια νεωτερική απόδοση των μορφών που, την εποχή εκείνη, ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στο κοινό και τους εκκλησιαστικούς κύκλους. Σύμφωνα με τη Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, κ. Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, «το θρησκευτικό έργο του Παρθένη είναι τα τεκμήριο της προσπάθειας του να μεταγράψει σε γραμμή και χρώμα τις μεγαλειώδεις στιγμές του υπερβατικού. Με τον δικό του τρόπο θα ερμηνεύσει το ιερό που εγγράφεται παράλληλα, στην παράδοση του χριστιανισμού, στην ιστορία της βυζαντινής εικονογραφίας, αλλά και στην ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης και σκέψης»

Το επιβλητικό έργο του Νικόλαου Γύζη, η Προσκύνηση των Αγγέλων, είναι μια αυστηρή σύνθεση με τονικές εναλλαγές χρωμάτων. Η Παναγία κάθεται στον θρόνο, ως Πλατυτέρα, ενώ πίσω της διακρίνεται ο Σταυρός του μαρτυρίου, στοιχείο που συμβάλλει στη δραματικότητα της σκηνής. Η παρουσία δύο φωτεινών Αγγέλων εκατέρωθεν, που προσκυνούν τη βρεφοκρατούσα Παναγία, εντείνει τη μυστικιστική ατμόσφαιρα. Το θείο βρέφος απεικονίζεται ως ιερό Φως, ενώ ο ηττημένος όφις, στο κάτω μέρος της σύνθεσης, αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο με αλληγορική σημασία. Το έργο αποτελεί δείγμα της θρησκευτικής – εσχατολογικής θεματικής του Παρθένη.

Ο Φώτης Κόντογλου φιλοτέχνησε ωραίες εικόνες της Γέννησης. Όπως λέει και ο ίδιος: «Το αμαρτωλό χέρι μου αξιώθηκε να ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σε σανίδι, και δύο σε τοιχογραφία, τη μια στο οικογενειακό παρεκκλήσι του Γ. Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, την άλλη, σε πολύ μεγάλο σχήμα, στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι». Στις τοιχογραφίες αυτές είναι φανερή η επίδραση που δέχθηκε ο Κόντογλου από τις τοιχογραφίες των μονών ή των ναών του Μυστρά.

Το 1946, ο Γιάννης Τσαρούχης, μαθητής του Κόντογλου,αγιογραφεί τη Γέννηση του Χριστού. Η σκηνή της Γέννησης αναπαριστάνεται με λαμπερά χρώματα, σε αντίθεση με τη λογική του δασκάλου του, που ήθελε πιο γήινα χρώματα. Στη Γέννηση του Χριστού, ο Τσαρούχης κρατάει το εικονιστικό μεταβυζαντινό πρότυπο. Το έργο φανερώνει την εκτίμηση, αφομοίωση και δημιουργική ανάδειξη των τεχνικών της Βυζαντινής Τέχνης.

Ο Εγγονόπουλος, μαθητής κι αυτός του Κόντογλου, έκανε βυζαντινότροπες Παναγίες, διατηρώντας το αυστηρό ύφος του δασκάλου του. Τα βυζαντινά στοιχεία είναι ορατά σε όλη του τη δουλειά. Όπως έλεγε ο ίδιος, «Βλέποντας το αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί η μεγάλη ελευθερία, πολλές φορές αισθάνθηκα την ανάγκη στη ζωή μου να μελετήσω, πειθαρχώντας σε μια παράδοση. Μπορεί να έχει κανείς όσες αντιρρήσεις θέλει σ’ αυτή τη σκέψη μου, αλλά δεν μπορεί να αρνηθεί ότι είναι ένα φαινόμενο φυσικό το να συνδέεσαι με το παρελθόν».