Η εικόνα της Παναγίας στο πέρασμα των αιώνων
- Παναγιώτα Απέργη - 28 Ιουνίου 2020
Η Παναγία ενσαρκώνει τη πιο αγνή μορφή τής άνευ όρων αγάπης. Για τους πιστούς της είναι η γεμάτη αγάπη Μητέρα όλων, αυτή που συγχωρεί, παρηγορεί, κατανοεί την ανθρώπινη δυστυχία, τη θλίψη, τον πόνο και τα πάθη, είναι ο σύνδεσμος των ανθρώπων με τον Θεό, είναι η Βασίλισσα των Ουρανών.
Η λατρεία και ο σεβασμός προς την Παναγία όχι μόνον έδωσε σ’ Αυτήν ένα πλήθος ονομάτων, αλλά και καθόρισε την εικονογραφία της, δημιουργώντας ποικίλες απεικονίσεις της, σύμφωνα με τις θρησκευτικές ερμηνείες των πιστών της, τους μύθους της παράδοσής τους, την εικονογραφία και τον συμβολισμό κάθε περιόδου.
Oι πρώτες εικόνες εμφανίζονται στη διάρκεια του 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ.. Από την αρχή θεωρήθηκε ως το σύμβολο της ίδιας της Μητέρας Εκκλησίας και η παρουσία της υπήρξε σημαντικής σημασίας για την αποδοχή του Χριστιανισμού.
Ο κύριος εικονογραφικός τύπος της Παναγίας προήλθε από τον πανάρχαιο τύπο της μητέρας με το νεογέννητο βρέφος στην αγκαλιά. Στη χριστιανική τέχνη, ο τύπος αυτός, που συμβόλιζε την αιώνια αναγέννηση, τη συνέχεια της ζωής και τη νίκη κατά του θανάτου, παίρνει συγκεκριμένο θεολογικό περιεχόμενο. Η Παναγία με τον Χριστό στην αγκαλιά της, ένθρονη ή όρθια, δείχνοντας τον Χριστό (Οδηγήτρια), με το μάγουλο κολλημένο στο πρόσωπο τού αγαπημένου Υιού (Γλυκοφιλούσα), στον τύπο Παναγίας τού Πάθους κ.ά. αποτελεί απτή και ζωντανή παρουσία.
Με το τέλος του κινήματος της Εικονομαχίας (726-787 μ.Χ., 814-842 μ.Χ.) η απεικόνιση της Παναγίας συνεχίστηκε με μεγαλύτερη ζέση. Η λατρεία της επηρέασε και ενέπνευσε τις εικαστικές τέχνες, οι καλλιτέχνες των οποίων ανέδειξαν διάφορα θέματα από τη ζωή της, από τον ρόλο της στη ζωή των ανθρώπων.
Σημαντικό κεφάλαιο της Βυζαντινής τέχνης είναι η μορφή της Παναγίας στα εξαιρετικά ψηφιδωτά των εκκλησιών. Η βυζαντινή ζωγραφική αναπτύχθηκε πολύ και έδωσε υπέροχες εικόνες της Θεοτόκου σε εικονογραφία και μωσαϊκό.
Η συμπονετική και στοργική φύση της Μαρίας, της Μητέρας του Θεού και όλων των χριστιανών είναι, ίσως αυτό, πού κυρίως εκφράζεται ξεκάθαρα από τους καλλιτέχνες όλων των εποχών.
Κατά τον 14ο αιώνα, στην Ιταλία, η Παναγία αποδίδεται με ρεαλιστικά, με απαλά χαρακτηριστικά. Η Πιετά του Μικελάντζελο, με τη δύναμη και τη χάρη της, τραβά το βλέμμα του θεατή από τον αποκαθηλωμένο Χριστό.
Ο El Grecο, με τόλμη, διαφοροποιεί την εικόνα της Παναγίας, άποψη που θα επηρεάσει τους Έλληνες ζωγράφους του 20ου αιώνα, κυρίως τους Γύζη, Παρθένη, Λύτρα, Εγγονόπουλο.
Κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, η λατρεία της Παρθένου έφθασε στο αποκορύφωμά της με φοβερή ζήτηση για έργα που την απεικόνιζαν, τα οποία χαρακτηρίζονται από τη χρήση συμβολισμού και αναφορές στη Βίβλο, ενώ, παράλληλα, εκφράζουν μια τρομακτική οπτική γωνία, συνδυασμένη με σεβασμό στην αυτοσυγκράτηση και τη στωικότητα και, κυρίως, δίνουν έμφαση στο πνευματικό στοιχείο έναντι του επίγειου.
Αν και απαλές οι γραμμές των χαρακτηριστικών της Παναγίας και του Ιησού, που ζωγράφισε ο Ραφαήλ στα είκοσι δύο του χρόνια, αποπνέουν μια δυναμική και μια φυσικότητα, στοιχεία που παραπέμπουν στην επιρροή που δέχθηκε ο ζωγράφος από την τέχνη του Μιχαήλ Άγγελου και του Λεονάρντο Ντα Βίντσι.
Η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους εγκαινιάζει μια ευρύτερη απόρριψη του βυζαντινού κόσμου και οι εικόνες χαρακτηρίζονται «κακάσχημες». Όμως, από το τέλος του 19ου αιώνα οι αισθητικοί μας ξαναβάζουν στο τραπέζι τις βυζαντινές εικόνες και τις αναγνωρίζουν ως έργα ιδιαίτερης αισθητικής αξίας.
Ο Νικόλαος Γύζης (1842– 1901) έχει απεικονίσει την Παναγία με έναν ιδιαίτερα πνευματικό κι εντυπωσιακό τρόπο, ενώ ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 – 1904) έχει φιλοτεχνήσει με κλασσικό Βυζαντινό τρόπο αλλά και κάποιες δυτικότροπες παραλλαγές την Παναγία Πλατυτέρα στο τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στο Χαϊδάρι.
Ο Κων/νος Παρθένης (1878-1967) είναι ο πρώτος που τόλμησε, με ελευθερία, να αναδείξει στοιχεία βυζαντινής τεχνικής, το 1919. Μια από τις πιο σημαντικές και διαχρονικές εικόνες της Θεομήτορος είναι η Παναγία με το βιβλίο.
Ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965), ήταν ο πιο γνωστός δάσκαλος της νεοελληνικής ζωγραφικής που απέρριψε την Παρισινή πρωτοπορία, την οποία γνώριζε πολύ καλά (έζησε από το 1915 ως το 1919 στο Παρίσι) και καθοδήγησε μια ολόκληρη γενιά προς την επιστροφή στην Βυζαντινή ζωγραφική παράδοση.
Μαθητές του Κόντογλου ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης κι ο Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985).Ο τελευταίος έκανε βυζαντινότροπες Παναγίες στο ύφος σχεδόν του Κόντογλου αλλά χωρίς τη λάμψη και αμεσότητα του δασκάλου του.
Ο Γιάννης Τσαρούχης (1910- 1989) κρατάει το εικονιστικό μεταβυζαντινό πρότυπο, πολύ περισσότερο από τον Παρθένη, αλλά αυτοσχεδιάζει στο χρώμα. Η περίφημή του Παναγία της Νίκης έγινε, όταν ένας στρατιώτης έγραψε αναφορά στο στρατηγό Κατσιμήτρο για το όραμα της Παναγίας που είδε στο μέτωπο, το 1940, και σε κείνον τον τόπο έχτισαν ένα εκκλησάκι και ένας στρατιώτης ανέλαβε να ζωγραφίσει την εικόνα της Παναγίας. Αυτός ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης.
