Το φαινόμενο του μοναχισμού στην Παλαιά Διαθήκη
- Παναγιώτα Απέργη - 15 Νοεμβρίου 2020
Ο μοναχισμός είναι ένα γενικότερο φαινόμενο που απαντά σε όλες τις θρησκευτικές κοινωνίες. Η μοναχική ζωή ήταν αποδεκτή στις ανατολικές θρησκείες, αλλά και στον Ιουδαϊσμό υπήρχαν, κατά την εποχή εμφάνισης του Χριστιανισμού, οι θρησκευτικές κοινότητες των Εσσαίων στην Παλαιστίνη και των Θεραπευτών στην Αίγυπτο, οι οποίες, εκτός από τον ασκητικό τους χαρακτήρα, διαμόρφωσαν και κάποιο είδος μοναχικής ζωής.
Στις ανατολικές θρησκείες, η τάση για φυγή από τον κόσμο, η άσκηση και ο μοναχισμός αποτελούν πρωτογενή θρησκευτικά φαινόμενα, ενώ στον Ιουδαϊσμό, καθώς και σε οποιαδήποτε θρησκεία με μεσσιανικό ή προφητικό χαρακτήρα, η άσκηση και ο μοναχισμός παρουσιάζονται ως εκφραστικά μέσα της θρησκευτικής ζωής.
Από την άλλη πλευρά, η ασκητική ζωή, που αποτελεί την προϋπόθεση για τη φυγή από τον κόσμο και την ανάπτυξη του μοναχισμού, δεν ήταν άγνωστη στον ελληνιστικό κόσμο.
Στην περιοχή του Χριστιανισμού, ο ασκητισμός, πάνω στον οποίο οικοδομήθηκε αργότερα ο μοναχισμός, δεν εμφανίστηκε ως παρείσακτο στοιχείο, αλλά ως ουσιώδης διάσταση της χριστιανικής πίστης και ως βασική συνέπεια της μόρφωσης του «καινού εν Χριστώ ανθρώπου».
Ακραίες ασκητικές τάσεις παρουσίασαν, κατά το δεύτερο ιδίως αιώνα, οι Γνωστικοί με τη μεταφυσική τους δυαρχία και την πλήρη περιφρόνηση του κόσμου, για τους οποίους ο κόσμος, όπως και καθετί που συνδέεται με αυτόν, δεν έχει θετική αξία.
Κατά την ίδια περίοδο ο Μαρκίων σχημάτισε θρησκευτικές κοινότητες με οπαδούς από τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα, κοινότητες που δεν είχαν μόνο έντονες ασκητικές τάσεις, αλλά και σχετικό μοναστικό χαρακτήρα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων αιώνων της ιστορίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, παρά την έντονη παρουσία του ασκητισμού, δεν εμφανίστηκε οργανωμένος μοναχισμός. Το φαινόμενο της τοπικής απομάκρυνσης από τον κόσμο και της διαβίωσης στην έρημο άρχισε μετά τα μέσα του 3ου αιώνα και θεσμοποιήθηκε τον 4ο αιώνα.
Στην ιουδαϊκή ιστορία από την εποχή του προφήτη Σαμουήλ(12ος αι. π.Χ) και με αποκορύφωμα την εποχή του προφήτη Ηλία (9ος αι. π.Χ.), οι «προφητικές κοινότητες» ήταν παρούσες και συνέχισαν να υπάρχουν ως τα χρόνια του προφήτη Αμώς (8ος αι. π.Χ.), ανεξάρτητες και περιπλανώμενες: περιστρέφονταν γύρω από κάποιον προφήτη, ζούσαν από την ελεημοσύνη ή πολύ φτωχικά από τη δουλειά τους και θεωρούνταν ως ζωντανή απόδειξη της χάρης και της γειτνίασης του Θεού.
Οι Ραχαβίτες (Αρχαβείν) (τέλη 7ου π.Χ) ήταν η θρησκευτική ομάδα που αντιδρούσε στην εγκατάσταση του λαού του Ισραήλ στη γη των Χαναναίων, την οποία θεωρούσαν μολυσμένη.
Οι Ασιδαίοι ή Χασιδαίοι (τέλη 3ου αι. π.Χ.) ήταν ένα εδραιωμένο θρησκόληπτο κίνημα, αποτελούμενο από ιερείς, γραμματείς και απλό λαό, προσηλωμένο αυστηρά στο Μωσαϊκό Νόμο και ολοκληρωτικά αρνητικό στον ειδωλολατρικό πολιτισμό, που έβαζε σε πειρασμό τους Ιουδαίους.
Οι Εσσαίοι (135/104π.Χ.-68/70μ.Χ.) ζούσαν κοινοβιακά, κήρυτταν την επιστροφή στη ζωή της ερήμου, την επιστροφή στο παρελθόν και την απόλυτη τήρηση του Νόμου.
Θεωρούσαν ότι τα πάντα μέσα στις Γραφές μιλούν για το τι θα συμβεί κατά τους έσχατους καιρούς στο μέλλον, ένα μέλλον που ταυτιζόταν κατά την ερμηνευτική τους προσέγγιση με την ιστορία της δικής τους κοινότητας και τα δεινά που θα υποστεί η κοινότητα των δικαίων (Εσσαίων), τα σχετικά με την επιβίωση της κοινότητας αυτής και την τελική της νίκη.
Η ανακάλυψη των παπύρων του Κουμράν, τα γνωστά «Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας», στην έρημο της Παλαιστίνης, μας επέτρεψε να καταλάβουμε καλύτερα την οργάνωσή τους.
Οι Εσσαίοι ήταν χωρισμένοι σε δυο διαφορετικές ομάδες. Η πρώτη ομάδα ζούσε σε μια περιορισμένη κοινότητα, με τα μέλη της να υποχρεώνονται σε υποταγή, κοινοκτημοσύνη αγαθών και εγκράτεια. Η δεύτερη ομάδα περιελάμβανε οικογένειες που ζούσαν στην έρημο σε απόλυτη πνευματική επικοινωνία με την πρώτη ομάδα, από την οποία ήταν εξαρτημένη για τα υλικά αγαθά.
Περνούσαν τη μέρα με δουλειά - πνευματική ή χειρωνακτική - προσευχή, ομαδικές λειτουργίες τη νύxτα, όπου μοίραζαν άρτο και οίνο. Οι ασκητές του Κουμράν είχαν μια βαθιά μυστικιστική αίσθηση, έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στην προσευχή και απέδιδαν υπέρτατο σεβασμό και προσήλωση στον Θεό.
Οι Θεραπευτές της Αιγύπτου είναι μια ιουδαϊκή κοινότητα της διασποράς, που έζησε κοντά στη λίμνη Μοίρις, στην όαση Αλ Φαγιούμ της Αιγύπτου, και η οποία περιγράφεται από τον Φίλωνα τον Αλεξανδρινό στο έργο του «Περί βίου θεωρητικού».
Ζούσαν ασκητικά σε μοναχικά κελιά δυο δωματίων, από τα οποία το ένα ήταν αφιερωμένο στο διαλογισμό, αποκήρυτταν την προσωπική ιδιοκτησία, ήταν αφοσιωμένοι στο Μωσαϊκό Νόμο, εξασκούσαν την αγαμία. Αν και ζούσαν μοναχικά και ατομιστικά, το Σάββατο έκαναν μια συγκέντρωση που περιελάμβανε ανάγνωση της Γραφής, άσματα, ομιλία από τον πιο ηλικιωμένο, παρουσία γυναικών – παρθένων ή ηλικιωμένων ειδικότερα, που τις χώριζε από τους άντρες ένας ψηλός τοίχος - και η συγκέντρωση ολοκληρωνόταν με ένα κοινό γεύμα από άρτο, αλάτι, μυρωδικά και νερό.
Ο Ευσέβιος Καισαρείας (265-340), στην Εκκλησιαστική ιστορία του (2.16.2 κ.εξ.), υποστήριζε λανθασμένα ότι οι Θεραπευτές της Αιγύπτου ήταν οι πρώτοι χριστιανοί μοναχοί και ότι ο ίδιος ο Φίλωνας είχε προσχωρήσει σ’ αυτούς, μια άποψη, όμως, που κυριάρχησε ως τον 18ο αι..
Η συνάθροιση με σκοπό την κοινή προσευχή, την ανάγνωση και το γεύμα, η απομόνωση, η απάρνηση των προσωπικών στοιχείων και της περιουσίας, η διαρκής προσευχή, η μελέτη των Γραφών κ.ά. αποτελούσαν σίγουρα χαρακτηριστικά της ζωής των χριστιανών αναχωρητών της ερήμου αλλά υπήρχε μια βασική διαφορά. Οι χριστιανοί μοναχοί συμμετέχουν στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και κοινωνούν σώμα και αίμα Κυρίου, αποτελώντας έτσι τμήμα της Εκκλησίας.
Οι μεγάλοι προφήτες, όμως, και οι μαθητές τους υπήρξαν παράδειγμα προς μίμηση για τους χριστιανούς μοναχούς. Η απομονωμένη τους ζωή, η πίστη για απελευθέρωση του λαού του Ισραήλ, η προσευχή και ο διαρκής αγώνας για την πραγματοποίηση της Βασιλείας του Θεού έκαναν εντύπωση στους χριστιανούς ασκητές όλων των εποχών , οι οποίοι έβλεπαν σ’ αυτούς την ιδανική τελειότητα.
