Γιάνους Κόρτσακ: «Τα παιδιά δεν τα διαπαιδαγωγείς μόνον εσύ, σε διαπαιδαγωγούν κι εκείνα»

• Παναγιώτα Απέργη - 27 Αυγούστου 2021

Ο Γιάνους Κόρτσακ, γεννημένος ως Χένρυκ Γκόλντσμιτ, ήταν Πολωνοεβραίος παιδίατρος, παιδαγωγός, συγγραφέας, δημοσιογράφος, κοινωνικός ακτιβιστής και αξιωματικός του πολωνικού στρατού. Γεννήθηκε στις 22 Ιουλίου 1878 ή 1879 στη Βαρσοβία και πήρε το όνομα Κόρτσακ, με το οποίο καθιερώθηκε, από τον ήρωα ενός βιβλίου που χρησιμοποίησε, στα είκοσι χρόνια του, ως ψευδώνυμο σ’ έναν λογοτεχνικό διαγωνισμό.

Μοναχικός από παιδί εξ αιτίας της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στο οικογενειακό του περιβάλλον, ο Κόρτσακ μπορούσε να παίζει ώρες ολόκληρες μόνος του, να διαβάζει πολύ και να αρκείται στις προσωπικές παρατηρήσεις και ονειροπολήσεις, με τους δικούς του να τον χαρακτηρίζουν ονειροπόλο και φιλόσοφο.

Επιθυμώντας να κάνει πράξη τη βαθιά του προσήλωση στον άνθρωπο και κυρίως στα παιδιά, αποφάσισε να σπουδάσει ιατρική με ειδίκευση την παιδιατρική, ενώ έκανε σπουδές και στην Παιδαγωγική. Γρήγορα έγινε γνωστός ως ο γιατρός που από τους άπορους ασθενείς έπαιρνε μια συμβολική αμοιβή ή, άλλοτε, τους έδινε χρήματα για τα φάρμακα τους, ενώ χωρίς να διστάζει να απαιτεί υψηλές αμοιβές από τους εύπορους.

Κατά τη διάρκεια του ταραχώδους πρώτου μισού του 20ου αιώνα προσέφερε τις ιατρικές του υπηρεσίες σε διάφορα πολεμικά μέτωπα (Ρωσοϊαπωνικός, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Πολωνοσοβιετικός), με αυτά που είδε κι έζησε να του διαμορφώνουν και να ενισχύουν την έγνοια του για τα παιδιά.

Το 1912 του ανατέθηκε η διεύθυνση ενός εβραϊκού πρωτοποριακού ορφανοτροφείου, του «Dom Sierot», «το Σπίτι των Ορφανών», όπου και αφιέρωσε τη ζωή του, λειτουργώντας ως παιδαγωγός. Η στάση του αυτή έρχονταν σε πλήρη συμφωνία με την απόφαση του να μην δημιουργήσει δική του οικογένεια και «να εξυπηρετεί τα παιδιά και τις υποθέσεις των παιδιών», όπως έλεγε ο ίδιος. Έτσι, εγκαταλείποντας το επάγγελμα του γιατρού, αφοσιώθηκε στα παιδιά, μένοντας πιστός στην πεποίθησή του ότι για την αντιμετώπιση των παιδικών προβλημάτων δεν αρκεί μια ιατρική αντιμετώπιση των συμπτωμάτων τους, αλλά απαιτείται από τους ενήλικες ριζική αλλαγή στάσης απέναντι στα παιδιά.

Πιστεύοντας ότι για να διορθωθεί ο κόσμος πρέπει πρώτα να διορθωθεί η εκπαίδευση, δημιούργησε ένα σχολείο διαφορετικό από τα άλλα, με επίκεντρο το παιδί και τον σεβασμό στα δικαιώματα και τις ξεχωριστές ανάγκες του, υπερβαίνοντας τις καθιερωμένες αντιλήψεις και εφαρμόζοντας απολύτως πρωτοποριακές μεθόδους και τεχνικές, όπως και δομές αυτοδιαχείρισης. Ως διευθυντής του ορφανοτροφείου δημιούργησε, μεταξύ άλλων, δικαστήριο μεταξύ των παιδιών για την επίλυση δικών τους συναδελφικών υποθέσεων, όπου, μάλιστα, τα παιδιά είχαν τη δυνατότητα να προσφεύγουν ακόμη κατά των εκπαιδευτών τους, ενώ μερικές φορές και ο ίδιος ο Κόρτσακ ήταν αναγκασμένος να λογοδοτεί μπροστά σε αυτό το δικαστήριο για κάποια δικά του λάθη.

Οι ποινές στις δίκες του «παιδικού δικαστηρίου» ήταν βαθιά εκπαιδευτικές, διότι βασίζονταν στην παράκληση για συγγνώμη και στην αποδοχή των αιτιολογημένων απολογιών. Άλλες σημαντικές πρωτοβουλίες ήταν η δημιουργία εφημερίδας, συμβολαιογραφείου, ακόμα και πιστωτικού ταμείου.

Ο διάσημος Ελβετός ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ, ο οποίος επισκέφθηκε το Ορφανοτροφείο είπε για τον Κόρτσακ πως είναι «ένας υπέροχος άνθρωπος, ο οποίος είχε το θάρρος να εμπιστεύεται τα παιδιά και τους εφήβους, που είχε υπό την φροντίδα του, φθάνοντας μέχρι και τη μεταβίβαση στα χέρια των ίδιων των παιδιών ζητημάτων πειθαρχίας και ατομικής ανάθεσης των πιο δύσκολων καθηκόντων με πολύ μεγάλη ευθύνη».

Στο ορφανοτροφείο του, μαζί με τα παιδιά, είχαν συντάξει ένα δικό τους Σύνταγμα, ενώ ο Κόρτσακ πρώτος εξέδωσε παιδαγωγικό περιοδικό, τη «Μικρή Επισκόπηση» το οποίο περιείχε υλικό που είχε σταλεί για δημοσίευση από παιδιά και προορίζονταν κυρίως για παιδικούς αναγνώστες.

Ο Γερο - δόκτωρ, όπως ήταν γνωστός, ήταν ένας από τους πρωτοπόρους της έρευνας στον τομέα της παιδικής ανάπτυξης και ψυχολογίας, καθώς και της εκπαιδευτικής διαγνωστικής. Από το 1934 παρουσίαζε τη δική του δημοφιλή εκπομπή, πλάθοντας τον ραδιοφωνικό χαρακτήρα ενός ανώνυμου γερο-Γιατρού, ο οποίος συμβούλευε τα παιδιά και τους γονείς. Μάλιστα στην τελευταία του εκπομπή, το 1939, κι ενώ η φρίκη του ναζισμού εξαπλωνόταν, προσπάθησε να καθησυχάσει τα παιδιά και να τα προετοιμάσει γι’ αυτά που έβλεπε να έρχονται.

Οι προσπάθειές του ενοχλούσαν τους αντισημίτες που είχαν αρχίσει να ισχυροποιούνται στην Πολωνία, δημιουργώντας του συχνά προβλήματα, τη στιγμή που η ίδια η κυβέρνηση είχε ξεκινήσει τις διώξεις Εβραίων από την ίδια την κυβέρνηση. Τον Οκτώβριο του 1940, κατά τη χιτλερική κατοχή της Πολωνίας, υποχρεώθηκε να μεταφέρει το ορφανοτροφείο του μέσα στο γκέτο της Βαρσοβίας, ζώντας εκεί με «τα παιδιά του» μέχρι την 5η Αυγούστου του 1942, όταν ήρθε η σειρά τους να εκτοπιστούν στο στρατόπεδο εξόντωσης «Τρεμπλίνκα».

Αν και του προσφέρθηκε η δυνατότητα να δραπετεύσει, ακόμη και την τελευταία στιγμή στην αποβάθρα των τρένων, αρνήθηκε να το πράξει, καθώς όπως λέγεται, όταν ένας Γερμανός αξιωματικός που θαύμαζε το συγγραφικό του έργο του είπε πως δεν ισχύει γι’ αυτόν η διαταγή επιβίβασης, μόνο για τα παιδιά, ο Κόρτσακ είπε: «Απατάσθε κύριε! Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι, παλιάνθρωποι».

Έτσι, σαν οικογένεια, ανέβηκαν όλοι μαζί στο τρένο, με τα παιδιά του να είναι ντυμένα όλα με τα καλύτερα ρούχα τους και το καθένα να κρατά ένα μικρό μπλε σακίδιο και το αγαπημένο του παιχνιδάκι. Δύο ημέρες αργότερα άφησαν όλοι την τελευταία τους πνοή στους θαλάμους αερίων των Ναζί στην Τρεμπλίνκα.

Ο «Γέρο-δόκτωρ», οποίος έγραψε περισσότερα από 20 βιβλία και πάνω από 1.400 κείμενα δημοσιευμένα σε εφημερίδες και περιοδικά, για το λογοτεχνικό του έργο τιμήθηκε το 1937 με το βραβείο Χρυσή Δάφνη της Πολωνικής Ακαδημίας της Λογοτεχνίας, ενώ το 1979, προς τιμήν του, θεσπίστηκε Διεθνές Βραβείο Παιδικής Λογοτεχνίας «Γιάνους Κόρτσακ».

Πυρήνας της παιδαγωγικής φιλοσοφίας του Κόρτσακ ήταν ότι το παιδί δεν πρέπει να μεγαλώσει για να γίνει άνθρωπος, καθώς είναι ήδη άνθρωπος, απλώς δεν έχει ακόμα τις ίδιες εμπειρίες και τη φυσική δύναμη, στοιχεία που θα τον βοηθήσουν μια μέρα να αντιμετωπίσουν τον δύσκολο κόσμο με κριτική σκέψη και θετικό πρόσημο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στις παιδαγωγικές ιδέες του Κόρτσακ έχουν βασιστεί η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού το 1959, καθώς και η «Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού» (η οποία εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1989).