Οι Αποκριές στην Ελλάδα: Μεταμφιέσεις, γλέντι και παράδοση

• Παναγιώτα Απέργη - 21 Φεβρουαρίου 2021

Η μεταμφίεση συνδέεται στην Αίγυπτο με τους θεούς Όσιρη και Ίσιδα, στην αρχαία Ελλάδα με τον θεό Διόνυσο, στην αρχαία Ρώμη με τα Σατουρνάλια, ενώ στο Βυζάντιο αποτελεί την περίοδο πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή για το Πάσχα. Με την Αποκριά ο ορθόδοξος χριστιανός αποχαιρετά την κρεατοφαγία (από + κρεώ) και προετοιμάζεται για τη νηστεία της Σαρακοστής.

Η από κοινού διασκέδαση και η συμμετοχή στις εκδηλώσεις συσφίγγουν τις σχέσεις των ανθρώπων, ενώ οι μεταμφιέσεις, ο χορός, το τραγούδι, το φαγοπότι δίνουν την ευκαιρία για ανέμελη διασκέδαση και ευχαρίστηση.

Κάθε ελληνική περιοχή γιορτάζει τις Απόκριες με τα δικά της χαρακτηριστικά έθιμα. Ένα έθιμο, που συνηθίζεται στην Κω, είναι οι «καμουζέλες» ή ελαφάκια. Τα παλιά χρόνια, οι μασκαράδες έβαφαν το πρόσωπό τους με κάρβουνο, σκεπάζονταν με τα χράμια, τις χρωματιστές υφαντές κουβέρτες, και, χτυπώντας την κοκάλα, τριγυρνούσαν στους δρόμους του χωριού πειράζοντας τους περαστικούς. Το έθιμο συνοδεύεται από αστεία, παραδοσιακή μουσική, χορό, άφθονο φαγητό και ποτό, ενώ προς το τέλος της γιορτής ακολουθεί το κάψιμο του «στοιχειού».

Το ίδιο έθιμο συναντούμε στη Σύμη και τη Λέρο, όπου τα περιπαιχτικά στιχάκια των αυτοσχέδιων ποιητών, τα απαγγέλλουν αργότερα παιδιά, ντυμένα καλογεράκια, από σπίτι σε σπίτι.

Χαρακτηριστικό στοιχείο των εθίμων της Αποκριά είναι οι φωτιές. Ανάβονται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και, σύμφωνα με τη λαογραφία, έχουν καθαρτήριο και μεταβατικό χαρακτήρα, δηλώνοντας το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη. Στη Θράκη τις ανάβουν στα τρίστρατα σταυροδρόμια, την 1η Μαρτίου, και ίσως αυτό το έθιμο να δικαιολογεί και την ονομασία του Τριωδίου (>τρεις οδοί).

Ένα διασκεδαστικό πανελλήνιο έθιμο της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς είναι το χάσκα . «Με αβγό κλείνω το στόμα το βράδυ της Αποκριάς, με αβγό το ανοίγω το βράδυ της Ανάστασης», λένε οι συμμετέχοντες, εννοώντας ότι το πρώτο φαγητό μετά τη Σαρακοστή θα είναι το πασχαλιάτικο αβγό. Σύμφωνα με το έθιμο, ενώ η οικογένεια ήταν καθισμένη γύρω από τον νοικοκύρη του σπιτιού, παλιότερα τον γεροντότερο, αυτός περιέφερε ένα αυγό δεμένο σε ένα μακρύ ξύλο. Όποιος κατόρθωνε να πιάσει με το στόμα του το αυγό ήταν ο τυχερός.

Τα κούλουμα και ο χαρταετός είναι τα έθιμα της Καθαρής Δευτέρας. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Πολίτη, η λέξη κούλουμα προέρχεται από τη λατινικήcumulus, που σημαίνει σωρός αφθονία, περίσσευμα. Η γιορτή αυτής της μέρας είναι ο επίλογος των βακχικών γιορτών της Αποκριάς, που ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη.

Σε ορισμένες ελληνικές περιοχές αυτή τη μέρα τρώνε αλάδωτα φαγητά, λαγάνα, χαλβά και ελιές για να «καθαρισθούν» από τα πλούσια φαγοπότια των προηγούμενων ημερών, ενώ σε άλλες «καθαρίζουν» τρώγοντας όποια μη νηστήσιμα φαγητά απέμειναν από τις προηγούμενες μέρες. Στην Ήπειρο, οι νοικοκυρές με ζεστό σταχτόνερο καθαρίζουν τα κατσαρολικά από τα λίπη της Αποκριάς και βάφουν άσπρα τα πεζοδρόμια. Απαραίτητο συμπλήρωμα της Καθαράς Δευτέρας αποτελεί το πέταγμα του χαρταετού, από μικρούς και μεγάλους, πιθανόν για να πετάξουν μακριά κάθε έγνοια του χειμώνα, αφού μπαίνει η άνοιξη, και όλα, τουλάχιστον στη φύση, είναι πιο χαρούμενα λόγω της ανθοφορίας και της βελτίωσης του καιρού.