Γραφικά χωριά της Ηπείρου

• Παναγιώτα Απέργη - 4 Ιανουαρίου 2024

Η ακριτική περιοχή του Πωγωνίου βρίσκεται στα βορειοδυτικά του Νομού Ιωαννίνων, σε απόσταση 40 λεπτών από τη γιαννιώτικη πρωτεύουσα, και περικλείεται από τα βουνά Νεμέρτσικα, Τσαμαντά, Κασιδιάρης, Μακρύκαμπος. Συνορεύει στα δυτικά και τα βορειοδυτικά με την Αλβανία, στα βορειοανατολικά με τα χωριά της Κόνιτσας και του Ζαγορίου και στα νότια με τον Νομό Θεσπρωτίας.

Το Πωγώνι είναι ένα μουσείο λαογραφίας και ιστορίας. Έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, με μια ιστορία που περνά μέσα από τη βυζαντινή εποχή και την τουρκοκρατία, με τα χωριά Πωγωνιανή και Δελβινάκι να εξελίσσονται σε σπουδαία εμπορικά κέντρα και να συγκεντρώνουν την πολιτιστική και οικονομική ζωή της όλης της περιοχής.

Στις αρχές του 20ου αι., με την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα σύνορα επαναπροσδιορίστηκαν και με το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (17 Δεκεμβρίου 1913) μεγάλο μέρος της περιοχής Πωγωνίου ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος, ενώ οκτώ από τα χωριά του εντάχθηκαν στην Αλβανία. Σήμερα, με ορατή τη δημογραφική εγκατάλειψη της περιοχής Πωγωνίου, γίνονται προσπάθειες από τους εναπομείνανρτες κατοίκους να αναπτυχθεί τουριστικά και να ζωντανέψει ο τόπος.

Το Δελβινάκι, χτισμένο τον 11ο αι. και με οργανωμένη κατοίκηση σίγουρα στα 1615/1620, είναι ένα από τα ομορφότερα χωριά της περιοχής, σε 700μ υψόμετρο, περίκλειστο από χαμηλά κατάφυτα βουνά. Από τον τόπο πέρασαν ξένοι περιηγητές, ο Pouqueville και ο Henry Holland, και το 1809 ο λόρδος Βύρωνας. Εδώ λειτούργησε το Παρθεναγωγείο-Αρρεναγωγείο, όπου δίδαξαν σπουδαίοι δάσκαλοι, όπως ο Γεώργιος Γαζής, ένα εντυπωσιακό πέτρινο κτήριο, στο οποίο μέχρι το 1989 υπήρχε η Ταπητουργική Σχολή του ΕΟΜΕΧ . Στα 1829-1834 το χωριό πυρπολήθηκε από τους Τούρκους κατακτητές, τον Αλβανό Σιλιχτάρ Μπότα και τον Εμίν Πασά των Ιωαννίνων, συμμετείχε στον Αγώνα του 1821 και 97 κάτοικοί του πήραν μέρος στις μάχες που έγιναν στη Μολδοβλαχία, βομβαρδίστηκε κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο και λεηλατήθηκε.

Στολίδια του είναι τα παλιά πέτρινα κτήριά του με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους, το Λαογραφικό Μουσείο, η Δημοτική Πινακοθήκη. Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, κτίσμα του 1153, με τοιχογραφίες και φορητές εικόνες που χρονολογούνται από το 1646 και μετά, και με εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1850. Στο ναό φυλάσσονται κάποια Ευαγγέλια, με το παλιότερο να χρονολογείται στα 1645.

Σε απόσταση 67 χλμ. από τα Ιωάννινα και σε 740μ. υψόμετρο, η Πωγωνιανή ή αλλιώς Βοστίνα με τα πανέμορφα πετρόχτιστα σπίτια της, χτισμένα από τους εξαιρετικούς Ηπειρώτες μαστόρους, φανερώνει την αξία της ως κεφαλοχώρι της περιοχής. Το 1863 ήταν έδρα επισκοπής και διοικητικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με την απογραφή του 2021 ο πληθυσμός της είναι 583 κάτοικοι, αλλά οι μόνιμοι κάτοικοί της εκτιμάται ότι ανέρχονται μόνο στους 80, με κύρια ασχολία τους την κτηνοτροφία. Μια από τις πιο ωραίες εκκλησίες της περιοχής είναι η τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Νικολάου, κτίσμα του 1873, με 15 μικρούς τρούλους.

Στα αξιοθέατα του χωριού συμπεριλαμβάνονται το Λαογραφικό Μουσείο Πωγωνίου-Δερόπολης, που στεγάζεται σε κτήριο του 19ου αι., τα παραδοσιακά γεφύρια και το κτήριο το γνωστό ως «Σαράι του Μπέη». Αυτό ήταν η θερινή κατοικία του Ισμαήλ Εφέντη, Μπέη της Θεσσαλίας, και κατασκευάστηκε το 1880. Πρόκειται για τριώροφο κτίριο, με πλούσιο εσωτερικό και εξωτερικό διάκοσμο, σημαντικό παράδειγμα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής.

Χτισμένη σε υψόμετρο 750μ., η Βήσσανη μαγνητίζει το βλέμμα του επισκέπτη με τα πέτρινα αρχοντικά, την τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Νικολάου, κτίσμα του 1791, το κόκκινο κτήριο του Αρρεναγωγείου και, στο κέντρο του χωριού, το πέτρινο ρολόι του 1873.

Λίγο πιο έξω από τη Βήσσανη βρίσκεται το ιστορικό μοναστήρι ΑΒΕΛ αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, που ιδρύθηκε το 1760. Το όνομά του οφείλεται σε κάποιον γαιοκτήμονα Άβελη, που ανακαίνισε τη μονή, λίγο πριν το 1770. Η μονή, που διέθετε μεγάλη κτηματική περιουσία και συντηρούσε μεταξύ των άλλων και τοπικά σχολεία( το έτος 1934 υπάχθηκε ως μετόχι στην ιερά μονή Μακραλέξη¹ ). Σήμερα σώζονται, σε πολύ κατάσταση το ξυλόγλυπτο επίχρυσο τέμπλο της χωρίς τις πρωτότυπες εικόνες, οι οποίες έχουν κλαπεί, το καθολικό με τις τοιχογραφίες – έργα των αγιογράφων Μιχαήλ και Κωνσταντίνου από τους Χιονάδες της Κόνιτσας – και ένα μέρος της παλαιάς οχύρωσης.

Κοντά τις πηγές «Γκλάβας» από τις οποίες σχηματίζεται ο ποταμός Γορμός, σε 557μ. υψόμετρο, στο μικρό χωριό Ωραιόκαστρο (μέχρι το 1955 ονομαζόταν Λαχανόκαστρο) έχουν εντοπιστεί ίχνη οικισμού από την ύστερη εποχή του χαλκού μέχρι και την ελληνιστική εποχή. Στην περιοχή πάνω από το κοιμητήριο του χωριού, υπάρχουν ερείπια αρχαίας Ακρόπολης του 3ου αι.π.Χ., που έχουν δεχθεί προσθήκες, οι οποίες τοποθετούνται στους βυζαντινούς ή μεσαιωνικούς χρόνους.

Σήμερα, παρά τη δημογραφική εγκατάλειψη, το χωριό προσπαθεί να διατηρηθεί ζωντανό χάρη στις φυσικές ομορφιές του, την πλούσια βλάστηση, τα άφθονα τρεχούμενα νερά και τη μοναδική θέα από το λόφο του Κάστρου, ένα μικρό κάστρο, τα τείχη του οποίου έχουν καταστραφεί κατά το μεγαλύτερο μέρος τους. Διασώζονται μόνο στα βορειοανατολικά τους, σε ύψος 4μ. περίπου, τα υπολείμματα ενός τετράγωνου μεσαιωνικού πύργου. Σε μικρή απόσταση από το κέντρο του χωριού υπάρχει το όμορφο δίτοξο πέτρινο γεφύρι, το «Κατωγέφυρο», χτισμένο το 1889, και ο τεχνητός καταρράκτης στη θέση «Δέση».

Στους πρόποδες του βουνού Βαλαώρα, σε 660μ. υψόμετρο, το Κεφαλόβρυσο, το Μιτζιντιέ στα βλάχικα, είναι ένα γεμάτο ζωντάνια χωριό που αριθμεί 838 κατοίκους, χτισμένο σε μια ειδυλλιακή θέση. Αυτό το μοναδικό, σύμφωνα με τον συγγραφέα Μάνθο Κολέμπα, βλαχόφωνο χωριό του Πωγωνίου δοκίμασε την αγριότητα των κατακτητών και στους δυο παγκόσμιους πολέμους και ήταν ένα από τα 4 χωριά του νομού Ιωαννίνων που έκαψαν οι Ναζί.

Τα αρχοντικά και τα παλιά σπίτια του χωριού επιβεβαιώνουν την παρουσία του ως ένα από τα ηπειρώτικα κεφαλοχώρια. Οι κάτοικοι του χωριού χωρίζονται σε φάρες, που έμεναν (και μένουν ακόμη και σήμερα) συμπαγείς σε συγκεκριμένες περιοχές-μαχαλάδες του χωριού. Σήμερα είναι ένα από τα πιο σημαντικά οικονομικά κέντρα της περιοχής, καθώς διαθέτει πολλές κτηνοτροφικές μονάδες και εργοστάσιο μεταλλοτεχνίας, όπου κόβονται τα ελληνικά νομίσματα του ευρώ και κατασκευάζονται ταινίες χαλκού και κάλυκες.

Ένα ακόμη χωριό του Πωγωνίου είναι το Δολό, ένας διατηρητέος παραδοσιακός οικισμός σε 800μ. υψόμετρο, με σπουδαία τοπική αρχιτεκτονική από τον 17ο, 18ο και 19οαι. και λιθόστρωτα καλντερίμια. Περιτριγυρισμένο από βελανιδιές, εντυπωσιακές βραχοσπηλιές, πηγές και τρεχούμενα νερά, νερόμυλους και πέτρινα γεφύρια, το χωριό αποτελεί μια μοναδική εμπειρία για τους επισκέπτες.

Σύμφωνα με την παράδοση, οι πρώτες οικογένειες εγκαταστάθηκαν στο Δολό γύρω στον 9ο με 10ο αι.μ.Χ..Όπως και άλλα χωριά της περιοχής, ήταν οικονομικό κέντρο, αλλά το 1778 έγινε τσιφλίκι του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, που το χάρισε στον αρχιστράτηγό του Δερβίς Χασάνη. Οι κάτοικοι του Δολού, τελικά, το 1856 εξαγόρασαν το χωριό τους με αντίτιμο 10.000 χρυσές λίρες.

Στην πλατεία του χωριού ο ναός του Αγίου Νικολάου, χτισμένος το 1812-14 από Ηπειρώτες μαστόρους της πέτρας στη θέση παλιότερης εκκλησίας του 1740, είναι ένα λίθινο κτίσμα με μικρά παράθυρα, χωρισμένο σε Άγιο Βήμα, γυναικωνίτη και ανδρωνίτη. Σε απόσταση 2χλμ. από το χωριό ο παλιός νερόμυλος και το πέτρινο «γεφύρι της Νονούλως», το οποίο σύμφωνα με πληροφορίες κατασκευάστηκε μετά από ενέργειες και δαπάνη κάποιας δραστήριας Πωγωνίσιας γυναίκας με το όνομα Νονούλω, αποτελούν ιστορικά διατηρητέα μνημεία, χαρακτηριστικά δείγματα λαϊκής προβιομηχανικής αρχιτεκτονικής, άρρηκτα συνδεδεμένα με τις μνήμες των κατοίκων σημαντικά για τη μελέτη της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής της περιοχής.

Στην παραδοσιακή μας μουσική παράδοση συναντάται και ένα συγκλονιστικό τραγούδι αγάπης από το Δολό, που όμως είναι γνωστό και στη γειτονική Πωγωνιανή. Είναι ένα μοιρολόι και μια προσευχή παράλληλα κάποιου ετοιμοθάνατου προς το ιερό πρόσωπο της Παναγίας, ώστε να παραμείνει για λίγο ακόμη στη ζωή και να παντρευτεί την αγαπημένη του.

¹ Η Σταυροπηγιακή Μονή Μακραλέξη είναι ένα από τα πολλά ιστορικά βυζαντινά μοναστήρια που βρίσκονται εγκαταλειμμένα πλέον, στη καρδιά της Ηπείρου. Τα τελευταία χρόνια στη Μονή έγιναν εργασίες συντήρησης και ο ναός πια βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση.