Άγιο Όρος: Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO
- Παναγιώτα Απέργη - 19 Μαΐου 2021
Το φυσικό του περιβάλλον συνδυάζει τη βλάστηση με τους γεωλογικούς σχηματισμούς και τα πετρώματα σε ένα σχετικά υπερθαλάσσιο ύψος του βουνού, που υψώνεται απότομα πάνω από τη θάλασσα μέχρι τα 2033 μ. και δημιουργεί τοπία σπάνιας ομορφιάς και ποικιλίας ειδών, φυτών και ζώων.
«Από τα υψώματα των Καρυών βλέπομε την κορυφή του Άθω να πετιέται προς τον ουρανό και να τρυπά τα σύννεφα, πέτρινη λόγχη που φρουρεί το μυστικισμό, ενώ ξεκινά από τα πόδια του και απλώνεται γύρω με βελουδένια μαλακότητα όλος ο σμαραγδένιος Άθως των μοναστηριών. Τα μαλακά εκείνα κύματα γης, που δεν έχουν τίποτε ανώμαλο, τίποτε πέτρινο και τίποτε γυμνό, κατεβάζουν ως το ακρογιάλι τις δασωμένες βαθύτατες χαράδρες τους. Ακηλίδωτη γαλάζια θάλασσα λούζει τον πελώριον αυτό σμάραγδο. Μακριά, ίσκιοι γαλανοί –η Θάσος, η Ίμβρος, η Λήμνος», γράφει ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ενώ ο Φώτης Κόντογλου μένει στην Αθωνική Πολιτεία για δυο μήνες το 1923 και αμέσως μετά σημειώνει, «...δεν περίμενα να βρω μια τέχνη τόσο τέλεια μέσα στις εκκλησίες των μοναστηριών. Από όσα είχα διαβάσει για τη βυζαντινή τέχνη είχα την ιδέα πως η τέχνη τούτη είναι άξια μικρότερης προσοχής από εκείνη της Ιταλικής Αναγέννησης».
Στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο το Άγιο Όρος αντιπροσώπευε τον ορθόδοξο μοναχισμό με τους μοναχούς του να παίρνουν μέρος στη Σύνοδο του 843, η οποία έδωσε τέλος στην εικονομαχική έριδα, με την επανατοποθέτηση των εικόνων σε ναούς και σπίτια και την αναγνώριση σεβασμού σ’ αυτές.
Το 885 με χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Βασιλείου Α΄ καθιερώνεται ως πνευματικό κέντρο και με άλλο του χρυσόβουλο ως χώρος διαμονής μοναχών και ασκητών και άβατος για κάθε θηλυκό, γυναίκα ή ζώο. Με τον μοναχό Αθανάσιο από την Αντιόχεια, τον μετέπειτα Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, στα 960 περίπου καθιερώθηκε μόνιμα η κοινοβιακή ζωή.
Το Άγιο Όρος έχει είκοσι ιερές Μονές, αυτοδιοίκητες, με τον δικό της εσωτερικό Κανονισμό η κάθε μια, ο οποίος εγκρίνεται από την Ιερά Κοινότητα (τους ετήσιους είκοσι αντιπροσώπους των Μονών του Όρους, που ασκούν τη διοικητική εξουσία με επικεφαλής τον Πρωτοεπιστάτη).
Οι Αθωνικές Μονές είναι οι εξής:
Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας
Το μεγαλύτερο και πρώτο μοναστήρι του Αγίου Όρους, ιδρύθηκε από τον Άγιο Αθανάσιο, την προσωπικότητα «κλειδί» στην ανάπτυξη του μοναχισμού, και προικίστηκε από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά, με εισφορές, χρηματικά ποσά και πολύτιμα προσωπικά δώρα, ο οποίος σκόπευε να αποσυρθεί κάποια στιγμή στο μοναστήρι.
Το Καθολικό της Μονής, με τις τρεις κόγχες στην ανατολική του πλευρά, αποτελεί πρότυπο για όλα τα αγιορείτικα Καθολικά, ενώ εντυπωσιάζουν το εικονοφυλάκιο, το πλούσιο σκευοφυλάκιο και η φιάλη, η μεγαλύτερη βρύση του Αγίου Όρους όπου στην αρχή κάθε μήνα και στα Θεοφάνεια τελείται ο αγιασμός των υδάτων.
Ιερά Μονή Βατοπεδίου
Είναι η δεύτερη στην ιεραρχία του Αγίου Όρους και ιδρύθηκε από τρεις μοναχούς της Αδριανούπολης, στα τέλη του 10ου αιώνα. Υπήρξε η μονή που επέλεξαν για να μείνουν διάφορες προσωπικότητες, όπως ο Ησυχαστής Θεολόγος Γρηγόριος Παλαμάς, που έζησε τον 14ο αιώνα, ο Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, όταν παραιτήθηκε από τον πατριαρχικό θρόνο, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός, όταν αποσύρθηκε.
Η μονή είναι μια από της πλουσιότερες του Αγίου Όρους, με εξαιρετικά έργα τέχνης, όπως ανάγλυφα, τοιχογραφίες και ιερά τεχνουργήματα, περιλαμβανομένου του Σταυρού του Μ. Κωνσταντίνου, των κρανίων πολλών Αγίων μέσα σε ασημένιες λειψανοθήκες κ.ά..
Ιερά Μονή Ιβήρων
Τρίτη σε σημασία μονή, κτίστηκε από τρεις Ίβηρες (Γεωργιανούς) μοναχούς στο τέλος του 10ου αι., παραδόθηκε στους Έλληνες το 1357 με σιγίλιο του πατριάρχη Καλλίστου. Το μοναστήρι είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Παναγίας.
Το Άγιο Όρος πάντοτε συγκέντρωνε μοναχούς από διάφορες εθνικότητες.Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος
Είναι γνωστότερη ως Ρωσικό μοναστήρι, ιδρυμένη στις αρχές του 11ου αιώνα, πυρπολήθηκε τον 13ο αιώνα και το 1765 κτίστηκε το σημερινό μοναστήρι.
Διαθέτει περισσότερα από δώδεκα μικρά παρεκκλήσια που τιμούνται στο όνομα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Βλαδίμηρου και Όλγας, καθώς και διαφόρων Ρώσων αγίων και επισκόπων της Μόσχας. Το Καθολικό του ξεχωρίζει από τους τρούλους που έχουν την κορυφή τους σε σχήμα κρεμμυδιού, χαρακτηριστικό των ρωσικών ναών.
Ιερά Μονή Ζωγράφου
Είναι βουλγαρικό μοναστήρι, κτισμένο κατά τον 10ο αιώνα και πήρε το όνομά του από το όνομα ενός προεστού του Αγίου Όρους, επί αυτοκράτορα Τσιμισκή. Τον 13ο αιώνα κατοικήθηκε από Βούλγαρους μοναχούς και στα επόμενα χρόνια ευεργετήθηκε από τους Βούλγαρους ηγεμόνες και τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο.
Διαθέτει δεκατέσσερα παρεκκλήσια και πλούσια βιβλιοθήκη με χειρόγραφους κώδικες στα ελληνικά και στα σλαβικά, καθώς και 16.000 τόμους βιβλίων και στις δυο αυτές γλώσσες. Στην κύρια αυλή της Μονής βρίσκεται μνημείο σε ανάμνηση των είκοσι έξι μοναχών, οι οποίοι κάηκαν ζωντανοί τον Οκτώβριο του 1276, επειδή ήταν αντίθετοι στην προτεινόμενη ένωση της Ορθοδόξου και της Καθολικής Εκκλησίας.
Ιερά Μονή Χιλανδαρίου
Είναι σερβικό μοναστήρι του τέλους του 12ου αιώνα, οχυρωμένο με τείχη ύψους 30 μέτρων, με εμφάνιση μεσαιωνικού κάστρου, μορφή που πήρε λόγω των συχνών πειρατικών επιδρομών που δεχόταν.
Η Μονή αναφέρεται και ως μοναστήρι των χιλίων ανδρών» ή «το μοναστήρι της ομίχλης», γιατί σύμφωνα με μια παράδοση χίλιοι πειρατές σχεδίαζαν να επιτεθούν εναντίον της μονής, αλλά επειδή κατά την ώρα της επίθεσης δεν μπορούσαν να δουν τίποτε λόγω της ομίχλης που είχε καλύψει τους γύρω λόφους, έσφαξαν ο ένας τον άλλο, αντί να σφάξουν τους μοναχούς.
Ιερά Μονή Εσφιγμένου
Υπήρχε ήδη από τον 10ο αιώνα και κατά τον 14ο αιώνα ηγούμενος του μοναστηριού ήταν ο Γρηγόριος Παλαμάς. Ερημώθηκε πολλές φορές από πειρατικές επιδρομές, αλλά απέκτησε μεγάλη δύναμη μετά τον 18ο αιώνα. Το Καθολικό της Μονής έχει φωτογραφίες των Γαλατσάνων ζωγράφων (είναι οι μοναχοί του Αγίου Όρους, Βενιαμίν και Μακάριος, αγιογράφοι από τη Γαλάτιστα Χαλκιδικής, με χαρακτηριστικά τους τα πρότυπα της Κρητικής Σχολής και της τέχνης του baroque), ενώ η Βιβλιοθήκη της διαθέτει σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα.
Το όνομα έχει οδηγήσει σε διάφορες ερμηνείες με την πιο παράξενη να υποστηρίζει ότι ο ιδρυτής ή ο ανακαινιστής του μοναστηριού ήταν κάποιος μοναχός που είχε τη συνήθεια να «δένεται με ένα στερεό σχοινί».
Η μονή Εσφιγμένου διέκοψε το 1972 κάθε σύνδεση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και το 2005 το Συμβούλιο Επικρατείας αναγνώρισε ως νόμιμη τη νέα αδελφότητα του Εσφιγμένου, η οποία έχει έδρα στις Καρυές και αποτελείται από μοναχούς, τους οποίους αναγνωρίζει και επίσημα η Ιερή Κοινότητα του Αγίου Όρους, αφαιρώντας κάθε δικαίωμα ή προνόμιο από τους «παλαιούς». Οι σχέσεις των παλαιών και των νέων μοναχών της Εσφιγμένου οδηγήθηκαν σε οξύτατη αντιπαράθεση το καλοκαίρι του 2013.
Είναι γεγονός ότι οι υλιστικοί τρόποι της ζωής τού έξω από το Άγιο Όρος κόσμου και η τεχνολογία έχουν εισδύσει για τα καλά στο εσωτερικό των μονών του, με πολλά θετικά αποτελέσματα αλλά και το αρνητικό αποτέλεσμα της διασάλευσης της απομόνωσης και της αφοσίωσης στη θρησκευτική ζωή, λόγω της προσέλευση των επισκεπτών, σύμφωνα με σχόλια των εκεί μοναχών.
