Εκφράσεις της Αρχαίας Ελληνικής που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα
- Παναγιώτα Απέργη - 1 Φεβρουαρίου 2023
Τι σημαίνει η φράση «πνέει τα μένεα» και από πού προήλθε η φράση «ατάκτως ερριμένα»;
«Λίθοι καὶ πλίνθοι καὶ ξύλα καὶ κέραμος ἀτάκτως ἐρριμμένα οὐδέν χρήσιμά ἐστιν…»
Η φράση σημαίνει «Πέτρες και ξύλα και κεραμίδια ριγμένα χωρίς τάξη, δεν είναι καθόλου χρήσιμα» και λέγεται για να δηλώσει την αταξία και την ακαταστασία, την έλλειψη οργάνωσης και σχεδιασμού, στοιχεία που δεν επιτρέπουν την επιτυχία και τη σωστή λειτουργία κανενός έργου ή πράξης.
Η έκφραση προέρχεται από τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα (3.1.7), στην τελευταία από τις συζητήσεις με τις οποίες ο Σωκράτης προέτρεπε ή απέτρεπε τον εκάστοτε συνομιλητή του να αναλάβει πολιτική ή στρατιωτική δράση. Στο συγκεκριμένο χωρίο, ο Αθηναίος φιλόσοφος συνομιλεί με τον Χαρμίδη για τις ιδιότητες του στρατηγού. Επιθυμώντας να του δείξει τη σπουδαιότητα της τακτικής τέχνης τού επισημαίνει ότι ο άτακτος στρατός θυμίζει υλικά για χτίσιμο ριγμένα ανάκατα και, όπως είναι φυσικό, ουσιαστικά άχρηστα για να κτιστεί καλά το σπίτι.
« Κομίζειν γλαῦκας εἰς Ἀθήνας»
Πρόκειται για φράση που την πρωτοσυναντούμε στους Όρνιθες1 του Αριστοφάνη (στ.301):
ΕΠΟΨ:. χαὐτηί γε γλαῦξ.
ΕΥΕΛΠΙΔΗΣ: τί φῄς; τίς γλαῦκ᾽ Ἀθήναζ᾽ ἤγαγεν;
(μεταφρ.: Τσαλαπετεινός: Τούτη εδώ, βέβαια, κουκουβάγια.
Ευελπίδης: Γλαύκα δηλαδή· παράξενο· άκουσες ποτέ να φέρνουν γλαύκες στην Αθήνα εδώ;)
Αλλά και μεταγενέστεροι συγγραφείς χρησιμοποιούν την αρχαία παροιμιακή αυτή φράση που σημαίνει τη ματαιοπονία να φέρνει κανείς το έμβλημα της σοφίας στην πόλη της σοφίας, αφού η γλαύκα (κουκουβάγια), ενδημικό πουλί της Αττικής, ως ιερό πτηνό της Αθηνάς και σύμβολο της Αθήνας εικονιζόταν σε μνημεία και νομίσματά της. Και ο Λουκιανός2 (125-180μ.Χ.), στον διάλογό του Νιγρῖνος (1.1), αναφέρει ότι είναι αστείο να φέρνει κανείς κουκουβάγιες στην Αθήνα, αφού εκεί υπάρχουν πολλές: ἡ μὲν παροιμία φησίν, Γλαῦκα εἰς Ἀθήνας, ὡς γελοῖον ὂν εἴ τις ἐκεῖ κομίζοι γλαῦκας, ὅτι πολλαὶ παρ᾽ αὐτοῖς εἰσιν.
Η φράση σήμερα χρησιμοποιείται όταν αναφερόμαστε σε κάποιον που παρουσιάζει κάτι παλιό και πασίγνωστο, ως καινοφανές και πρωτότυπο, αλλά πολλές φορές λέγεται και για δηλώσουμε τη ματαιοπονία μιας προσπάθειας, από την αρχή καταδικασμένης σε αποτυχία.
«Πνέει μένεα» ή «Πνέει τὰ μένεα»
Έκφραση που τη συναντούμε στα ομηρικά έπη αλλά και σε άλλα αρχαία έργα τα επόμενα χρόνια, όπως στην Ηλέκτρα (στ.610), του Σοφοκλή και χρησιμοποιείται σήμερα για να δηλώσει κανείς έντονα τον θυμό ή την οργή του εναντίον κάποιου.
Πρόκειται για δυο αρχαίες ελληνικές λέξεις που διατηρήθηκαν ίδιες στα νέα ελληνικά και με ομόρριζες. Το ρήμα πνέω(ιωνικός τύπος πνείω) σημαίνει φυσώ, και κατ’ επέκταση παίρνω ανάσα, αναπνέω (ομόρριζα: πνεύμονας, πνοή, πνεύμα, πνευστός κ.ά.). Το ουσιαστικό μένος(το) σημαίνει ισχύς, σθένος, δύναμη, τόλμη (ομόρριζα: μαίνομαι, μανία, μανιώδης, ευμενής, δυσμενής κ.ά.).
Συναντούμε λοιπόν την έκφραση στην Ιλιάδα του Ομήρου, με την έννοια της ανδρείας και της πολεμικής τόλμης, αλλά και της θλίψης και της οργής στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα:
Β, στ.536: […] Οἳ δ᾽ Εὔβοιαν ἔχον μένεα πνείοντες Ἄβαντες ([…] = (…Και τους ανδρείους Άβαντας κατοίκους της Ευβοίας…)
-Γ, στ. 8: […] οἱ δ᾽ ἄρ᾽ ἴσαν σιγῇ μένεα πνείοντες Ἀχαιοί, ἐν θυμῷ μεμαῶτες ἀλεξέμεν ἀλλήλοισιν. […] =(… κι οι Αχαιοί, μ᾽ ανδρειάς πνοήν, σιωπηλοί κινούντο, ένας τον άλλον πρόθυμοι στη μάχην να βοηθήσουν,…)
-Λ, στ. 508: […] τῷ ῥα περίδεισαν μένεα πνείοντες Ἀχαιοί, μή πώς μιν πολέμοιο μετακλινθέντος ἕλοιεν. […] = (…Για εκείνον3 ελαχτάρισαν οι γενναίοι Αχαιοί, μη πέσει, αν κλίνει ο πόλεμος, εις των εχθρών τα χέρια…)
Ομηρικός Ύμνος, στ.360-361: Ο Δίας έχει στείλει τον Ερμή στον Κάτω Κόσμο με την εντολή προς τον αδελφό του, τον ΄Αδη, να επιστρέψει την Περσεφόνη και ο Άδης, υπακούοντας, προτρέπει τη γυναίκα του να ανεβεί ξανά στο φως του ήλιου λέγοντας
«Οἱ καιροὶ οὐ μενετοὶ»
Είναι η φράση που λέμε όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι δεν υπάρχουν περιθώρια αναβολής αλλά επιβάλλεται να δράσουμε αμέσως, γιατί οι ευκαιρίες δεν περιμένουν και πρέπει να τις εκμεταλλευόμαστε, χωρίς να χρονοτριβούμε.
Και αυτή η φράση έχει την ιστορία της. Την αναφέρει ο Θουκυδίδης (Ιστορίαι, Α, 142.1) στην ομιλία του Περικλή στην Εκκλησία του Δήμου, μετά το τελεσίγραφο της τελευταίας πρεσβείας των Λακεδαιμονίων.
Ο Περικλής που έχει ταχθεί από την αρχή υπέρ του πολέμου επαναλαμβάνει και στην τελευταία συγκέντρωση του αθηναϊκού λαού ότι η μόνη λύση για τη συνέχιση της οικονομικής ευημερίας της πόλης τους είναι η στρατιωτική επικράτησή τους έναντι της Σπάρτης. Ως στρατηγός εξαίρει την οικονομική και ναυτική υπεροχή των Αθηναίων στον πόλεμο και εμψυχώνει τον λαό του, τονίζοντας τα μειονεκτήματα των εχθρών:
1.142.1 «[…]Μέγιστον δὲ, τῆ τῶν χρημάτων σπάνει κωλύσονται, ὅταν σχολῇ αὐτὰ ποριζόμενοι διαμέλλωσιν· τοῦ δὲ πολέμου οἱ καιροὶ οὐ μενετοὶ. […]» = …Αλλά το μεγαλύτερο εμπόδιο που θα συναντήσουν θα είναι η έλλειψη χρήματος. Θα το προμηθεύονται με κόπο κι έτσι αναγκαστικά θα αργοπορούν, αλλά στον πόλεμο οι ευκαιρίες δεν περιμένουν….
Ο λόγος έπεισε τους Αθηναίους ότι οι Λακεδαιμόνιοι έπρεπε να αντιμετωπισθούν με δυναμισμό και η Αθήνα με τους συμμάχους τους μπήκε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
1 Η κωμωδία αυτή, με την οποία ο Αριστοφάνης κέρδισε το δεύτερο βραβείο, παρουσιάσθηκε το 414 π.Χ. στα Διονύσια. Ο ποιητής απογοητευμένος από την τροπή του Πελοποννησιακού Πολέμου, με το μεγάλο αυτό έργο βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει τους συκοφάντες και τους κόλακες του δήμου, καθώς και τις θεωρίες για νέα πολιτεύματα. Το έργο πραγματεύεται τη φυγή δυο ανθρώπων από την τυραννία του κόσμου στο βασίλειο του παραμυθιού.
2 Ρήτορας και σατιρικός συγγραφέας, από τα Σαμόσατα της Συρίας, που χειριζόταν με τέχνη την ελληνική γλώσσα, ακόμη και την αττική διάλεκτο, δεδομένου ότι δεν ήταν η μητρική του γλώσσα.
3 Για τον ημίθεο Μαχάονα, μυθικό γιατρό, γιο του Ασκληπιού και της Ηπιόνης, που πήρε μέρος στον τρωικό πόλεμο και φρόντισε τις πληγές του Φιλοκτήτη, το τραύμα του Μενελάου, και όταν πληγώθηκε ο ίδιος από τον Πάρη, μεταφέρθηκε με το άρμα του Νέστορα από το πεδίο της μάχης στο στρατόπεδο.
