Μιχαήλ Άγγελος: Από την Πιετά στην Καπέλα Σιστίνα
- Παναγιώτα Απέργη - 18 Φεβρουαρίου 2023
Ο Μιχαήλ Άγγελος, κατά κόσμον Μικελάντζελο ντι Λοντοβίκο Μπουοναρότι Σιμόνι, γεννήθηκε στις 6 Μαρτίου 1475, στη Δημοκρατία της Φλωρεντίας και πέθανε στις 18 Φεβρουαρίου 1564 στη Ρώμη. Στα δεκατρία του χρόνια υπήρξε μαθητής, για τρία χρόνια του Ντομένικο Τζιρλαντάγιο, σημαντικού ζωγράφου της Φλωρεντίας. Σύντομα αποτέλεσε έναν από τους καλλιτέχνες που είχε συγκεντρώσει στην αυλή του ο Λορέντζο των Μεδίκων, την εποχή που η Φλωρεντία θεωρούνταν ως το κορυφαίο κέντρο της τέχνης.
Εκεί υπήρχαν οι καλύτεροι ζωγράφοι και γλύπτες στην Ευρώπη και ο ανταγωνισμός μεταξύ των καλλιτεχνών ήταν ενθαρρυντικός, έστω κι αν η πόλη ήταν λιγότερο ικανή από πριν να προσφέρει μεγάλες παραγγελίες. Έτσι κορυφαίοι καλλιτέχνες που γεννήθηκαν στη Φλωρεντία, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο δάσκαλος του Βερόκκιο, είχαν απομακρυνθεί για καλύτερες ευκαιρίες σε άλλες πόλεις.
Ο Μιχαήλ Άγγελος έφυγε από τη Φλωρεντία πριν την ανατροπή των Μεδίκων, το 1494, και πήγε στη Μπολόνια, όπου χάραξε τις τελευταίες μικρές σοβαρές φιγούρες, που απαιτούνταν για την ολοκλήρωση του τάφου και του ιερού του Αγίου Δομίνικου.
Το πρώτο σωζόμενο μεγάλο άγαλμα του Μιχαήλ Άγγελου είναι ο Βάκχος, που δημιουργήθηκε στη Ρώμη (1496 – 97), επηρεασμένο από τις αρχαίες ρωμαϊκές γυμνές φιγούρες αλλά πολύ πιο ευκίνητο και πιο περίπλοκο, έργο που εδραίωσε τη θέση του καλλιτέχνη, η οποία ενισχύθηκε με την ανάθεση του Δαυίδ, το 1504, για τον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας.
Η μαρμάρινη Πιετά (1497 - 1499), γνωστή και ως Αποκαθήλωση, που βρίσκεται στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, είναι η πρώτη σύνθεση του καλλιτέχνη, που ήταν τότε λίγο μεγαλύτερος από 20 χρόνων, το μοναδικό έργο που έχει υπογράψει, και ίσως ένα από τα σπουδαιότερα έργα τέχνης του δυτικού κόσμου.
Η επιστροφή του Λεονάρντο ντα Βίντσι στη Φλωρεντία, το 1500, μετά από σχεδόν 20 χρόνια ήταν συναρπαστική για τους νεότερους καλλιτέχνες εκεί, και τα έργα του πιθανόν να αποτέλεσαν ισχυρή επιρροή και στο έργο του Μιχαήλ Άγγελου, ο οποίος μπόρεσε να συνδυάσει την ικανότητα του Λεονάρντο να δείχνει στιγμιαίες διαδικασίες με τις δικές του, για να υποδηλώνει βάρος και δύναμη.
Η Αγία Οικογένεια (1503-1506) ήταν ένας ιδιαίτερα καινοτόμος πίνακας – αργότερα θα ασκούσε επιρροή στην ανάπτυξη του πρώιμου μανιερισμού της Φλωρεντίας – με τη σπειροειδή σύνθεση και τον ψυχρό, λαμπερό χρωματικό συνδυασμό να υπογραμμίζουν τη γλυπτική ένταση των μορφών και να δημιουργούν ένα δυναμικό και εκφραστικό αποτέλεσμα.
Αν και το κολοσσιαίο γλυπτό του Δαυίδ προοριζόταν αρχικά για το στήριγμα του καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας, η μεγαλοπρέπεια του έργου έπεισε τους συγχρόνους τού Μιχαήλ Άγγελου να το εγκαταστήσουν σε πιο περίοπτη θέση, μπροστά από την είσοδο του Palazzo dei Priori (τώρα ονομάζεται Palazzo Vecchio) ως σύμβολο της Δημοκρατίας της Φλωρεντίας. Αργότερα αντικαταστάθηκε από ένα αντίγραφο και το πρωτότυπο μεταφέρθηκε στην Galleria dell'Accademia.
Μετά την επιτυχία Δαυίδ, το έργο του Μιχαήλ Άγγελου αποτελούνταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από τεράστια έργα, ενώ ταυτόχρονα απέρριπτε τη χρήση βοηθών, έτσι ώστε τα περισσότερα από αυτά τα έργα ήταν ανέφικτα και παρέμειναν ημιτελή, λόγω έλλειψης χρόνου και άλλων εξωτερικών λόγων. Ωστόσο, αντανακλούν το έντονο αίσθημα του καλλιτέχνη για τις πιέσεις που ενυπάρχουν στη δημιουργική διαδικασία.
Η έκκληση του Πάπα Ιούλιου Β' προς τον Μιχαήλ Άγγελο να έρθει στη Ρώμη σήμανε το τέλος στα έργα της Φλωρεντίας. Η μεγάλη αμοιβή που ζήτησε ο καλλιτέχνης για σαράντα αγάλματα στο ταφικό μνημείο που είχε οραματισθεί για τον εαυτό του ο Πάπας, ενόχλησε την αγιότητά του, που περιέκοψε αυτή την αμοιβή.
Δυσαρεστημένος ο Μιχαήλ Άγγελος έφυγε από τη Ρώμη αλλά όταν ο πάπας άσκησε πίεση στις αρχές της Φλωρεντίας να τον στείλουν πίσω, επέστρεψε και δούλεψε πάνω σε ένα κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα του πάπα στη πρόσφατα κατακτημένη Μπολόνια (οι πολίτες της το κατέστρεψαν αμέσως μόλις έδιωξαν τον παπικό στρατό) και στη συνέχεια στο έργο της ζωγραφικής της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα (1508–1512).
Το παρεκκλήσι αυτό περιείχε ήδη διακεκριμένες τοιχογραφίες και ζητήθηκε από τον Μιχαήλ Άγγελο να προσθέσει έργα για τη σχετικά ασήμαντη οροφή. Ξαπλωμένος για τέσσερα χρόνια (1508-1512) πάνω σε μια σκαλωσιά, ο Φλωρεντινός δημιουργός φιλοτέχνησε 12 μεγάλες φιγούρες, επτά Προφήτες και πέντε Σίβυλες, τοποθετημένες γύρω από τις άκρες της οροφής και γέμισε την κεντρική ράχη της μακριάς καμπύλης επιφάνειας με εννέα σκηνές από τη Γένεση: τρεις απεικονίζουν τη Δημιουργία του Κόσμου, τρεις τις ιστορίες του Αδάμ και της Εύας και τρεις τις ιστορίες του Νώε.
Ακολουθούν, κάτω από τους Προφήτες και τις Σίβυλες, μικρές φιγούρες των 40 γενεών των προγόνων του Χριστού, ξεκινώντας από τον Αβραάμ. Όλη η σύνθεση της οροφής άλλαξε την πορεία της τέχνης του δυτικού κόσμου.
Στα 1513-1515 χάραξε τον Μωυσή, που μπορεί να θεωρηθεί στη γλυπτική ως η πραγματοποίηση της προσέγγισης μεγάλων μορφών, που χρησιμοποιήθηκαν για τους Προφήτες στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα. Ο νέος Πάπας Λέων Ι΄ απασχόλησε τον Μιχαήλ Άγγελο στη Φλωρεντία σε έργα που συνδέονταν με τη δόξα της οικογένειας των Μεδίκων και όχι με τον παπισμό.
Εκεί ο καλλιτέχνης σχεδίασε αρχιτεκτονικά την αναδιαμόρφωση της έπαυλης των Μεδίκων, την ενοριακή τους εκκλησία, το Σαν Λορέντζο, και το νέο Παρεκκλήσι των Μεδίκων.
Αφορμή για το παρεκκλήσι ήταν ο θάνατος των δυο νεαρών κληρονόμων της οικογένειας, Τζουλιάνο και Λορέντζο, και ο Μιχαήλ Άγγελος ασχολήθηκε αποκλειστικά με αυτό μέχρι το 1527. Πρόσεξε ιδιαίτερα το μαρμάρινο εσωτερικό του παρεκκλησίου, τα δύο πολύ πρωτότυπα σχέδια τοίχων και τις σκαλιστές φιγούρες στους τάφους, με τις τελευταίες να αποτελούν προέκταση των δυναμικών σχημάτων των λεπτομερειών του τοίχου.
Κατά τη διάρκεια των ίδιων ετών, ο Μιχαήλ Άγγελος σχεδίασε ένα ακόμη παράρτημα στην εκκλησία του Σαν Λορέντζο, τη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, για τα βιβλία που κληροδότησε ο Πάπας Λέων Ι΄.
Ένας μικρός διαθέσιμος χώρος στον δεύτερο όροφο χρησιμοποιήθηκε ως λόμπι εισόδου, με μια σκάλα για τον τρίτο όροφο που οδηγούσε στη μεγαλύτερη αίθουσα βιβλιοθήκης .Το κλιμακοστάσιο, γνωστό ως ριτσέτο, περιέχει τα πιο διάσημα και πρωτότυπα σχέδια τοίχων του Μιχαήλ Άγγελου, αποτελώντας το πρώτο παράδειγμα του μανιερισμού ως αρχιτεκτονικού στυλ. Αντίθετα, η μεγάλη αίθουσα της βιβλιοθήκης είναι οργανωμένη με παραδοσιακές σειρές θρανίων που εναρμονίζονται με τον ρυθμό των παραθύρων και τις μικρές διακοσμητικές λεπτομέρειες στο πάτωμα και την οροφή.
Το 1494 η επαναστατημένη Φλωρεντία εκδιώκει τους Μέδικους και αποκαθιστά την παραδοσιακή Δημοκρατία, μέχρι το 1530, οπότε επανεγκαταστάθηκε οριστικά η κυριαρχία των Μεδίκων. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης, ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν ο σχεδιαστής των ευέλικτων νέων οχυρώσεων, με χαμηλότερες και παχύτερες μάζες πιο πρακτικές για μέγιστη αντίσταση στα κανόνια, αντί για τα ψηλά κάστρα του Μεσαίωνα.
Μετά το 1530 ο Μιχαήλ Άγγελος ασχολήθηκε με την δημιουργία δυο αγαλμάτων του Απόλλωνα ή Δαβίδ (η ταυτότητά του είναι προβληματική) και της αλληγορικής Νίκης, μιας φιγούρας που ποδοπατάει έναν ηττημένο εχθρό, έναν γέρο.
Από το 1534 ο Μιχαήλ Άγγελος εγκαθίσταται στη Ρώμη δουλεύοντας σε έργα εξίσου σπουδαία αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις εντελώς νέων ειδών. Για τον νέο Πάπα Παύλο Γ΄, εκτελεί στην Καπέλα Σιξτίνα την τεράστια Τελευταία Κρίση, μια ενιαία, μεγαλειώδη σκηνή χωρίς αρχιτεκτονικά στοιχεία που να διαιρούν και να ορίζουν τον χώρο της, που αποπνέει μια αίσθηση δυναμικής έντασης προερχόμενη από τις συναισθηματικές χειρονομίες και εκφράσεις αυτού που κρίνεται. Ταυτόχρονα, στις φιγούρες οι κορμοί γίνονται μεμονωμένες σαρκώδεις μάζες χωρίς περιφέρεια μέσης.
Στα τελευταία του χρόνια ο Μιχαήλ Άγγελος, για τον οποίο γράφτηκαν δυο «αντίπαλες» βιογραφίες, ασχολήθηκε λιγότερο με τη γλυπτική και τη ζωγραφική και, περισσότερο, με την αρχιτεκτονική, μια περιοχή στην οποία δεν χρειαζόταν να κάνει σωματική εργασία. Από την ίδια, επίσης, εποχή διασώζεται και ποσότητα ποιημάτων (σονέτα και μαδριγάλια)1, ένα είδος κομψού γράμματος αναπτυγμένου με πρωτότυπο και εκφραστικό τρόπο.
1 Το σονέτο αποτελείται από 14 στίχους, δυο τετράστιχες και δυο τρίστιχες στροφές. Το μαδριγάλι έχει την ίδια περίπου έκταση με το σονέτο αλλά με πιο χαλαρή δομή
