Τα όπλα των Αρχαίων Ελλήνων: Τα Αγχέμαχα Όπλα
- Αντώνης Απέργης - 1 Σεπτεμβρίου 2020
Μυκηναϊκή Εποχή
Το σπαθί ήταν το βασικό αλλά όχι το μοναδικό όπλο χειρός της μυκηναϊκής εποχής. Η λέξη στη γραμμική Β’ είναι pa-ka-na και στα υστερότερα κείμενα φάσγανον και πρόκειται για ένα όπλο νυκτικό, δηλαδή για διείσδυση, ιδιαίτερα επίμηκες και λεπτό, με ενισχυτική νευρά στο μέσο και κατά μήκος της λεπίδας, που αν και φαινόταν εύθραυστο, επέτρεπε όχι μόνο στη διάτρηση της πανοπλίας αλλά και στη διέλευση της αιχμής από τα κενά που άφηναν τα φάλαρα, οι σαγές δηλαδή των αλόγων αλλά και το μπροστινό τμήμα της περικεφαλαίας των οπλιτών, στις κινήσεις. Η μεγάλη του χρησιμότητα είναι εναντίον βαρέων ασπίδων.
[…] παυσαμένους ἐκέλευσαν ἀέθλια ἶσ᾽ ἀνελέσθαι.
αὐτὰρ Τυδεΐδῃ δῶκεν μέγα φάσγανον ἥρως
σὺν κολεῷ τε φέρων καὶ ἐϋτμήτῳ τελαμῶνι.[…]
Ομήρου Ἰλιάς, Ψ 825 - 826
Κλασική και Ελληνιστική Εποχή
(i) Ξίφος
Η λέξη ξίφος προέρχεται από τον Μυκηναϊκό τύπο qi-si-pe-e της Γραμμικής Β΄ και σύμφωνα με τα λιγοστά αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και την περιγραφή του λεξικού του George Cameron Stone, το κλασσικό ξίφος ήταν το δίκοπο σπαθί με λάμα μήκους 50 - 60 εκατοστών, με τους Σπαρτιάτες, ωστόσο, να χρησιμοποιούν ξίφη μήκους έως και 30 εκατοστών, κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων.
Η διατομή του είχε σχήμα ελλείψεως ή ρόμβου και το πλάτος της λάμας κυμαινόταν με το μέγιστο πλάτος στα δύο τρίτα του μήκους της λάμας, ενώ η μύτη του ήταν πολύ αιχμηρή και η Η φυλλόσχημη λεπίδα ήταν κατάλληλη για νυκτικά χτυπήματα και κάθετα και οριζόντια κοψίματα.
Τα πρώτα ξίφη ήταν κατασκευασμένοι από μπρούντζο, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε ο σίδηρος, με τα τα ξίφη του κέλτικου πολιτισμού Λα Τεν, της ίδιας περιόδου, να διαθέτουν λεπίδες σχεδόν πανομοιότυπες με τα αντίστοιχα ελληνικά.
Το ξίφος έμπαινε σε χρήση στην εκ του συστάδην μάχη, αφού πρώτα αχρηστευόταν το δόρυ, ενώ η θέση του ήταν κάτω από τον αριστερό ώμο του πολεμιστή, κρεμασμένο από μια διαγώνια δερμάτινη ζώνη.
[…]Ὣς ἄρα φωνήσας δῶκε ξίφος ἀργυρόηλον,
σὺν κολεῷ τε φέρων καὶ ἐϋτμήτῳ τελαμῶνι· […]
Ομήρου Ἰλιάς, Η 303 – 304
(ii) Μάχαιρα
Στα κείμενα που διασώζονται ως σήμερα, η λέξη μάχαιρα παίρνει διάφορες σημασίες, αν και στα κείμενα που περιγράφουν πολέμους, η μάχαιρα είναι ένα πολεμικό όπλο με καμπυλωτή λάμα, κατάλληλη σχεδόν ολοκληρωτικά για κοπή, παρά για νύξη, με τους σύγχρονους αρχαιολόγους να τη διακρίνουν από την κοπίδα, ανάλογα με την κατεύθυνση που έχει η κλίση της λάμας
Ο Όμηρος αναφέρεται στη μάχαιρα σε διαφορετικές περιστάσεις, παρουσιάζοντας διαφορετικές χρήσεις της (Σ 597 - 598), από τον πόλεμο μέχρι και ως μαχαίρι φαγητού ή και χειρουργικό νυστέρι, ενώ ο Ξενοφών, στο έργο του Ιππαρχικός (12:11), συνιστά τη χρήση της μάχαιρας από το ιππικό. Στις αναπαραστάσεις, πάλι, της αγγειογραφίας, η μάχαιρα αρχίζει να εμφανίζεται σποραδικά από το 530 π.Χ., ενώ κάνει πολύ συχνότερες εμφανίσεις σε αγγεία από το 510 π.Χ. και μετά.
[…] Ἀτρεΐδης δὲ ἐρυσσάμενος χείρεσσι μάχαιραν,
ἥ οἱ πὰρ ξίφεος μέγα κουλεὸν αἰὲν ἄωρτο […]
Ομήρου Ἰλιάς, Τ 252 – 253
(iii) Κοπίς
Η κοπίδα ήταν όπλο για το ένα χέρι, μονής κόψης, με καμπύλη λεπίδα και κατεύθυνση προς τα κάτω, καθιστόντας την ιδανικό όπλο για το ιππικό. Αντίθετα, οι οπλίτες και γενικά το πεζικό των ελληνικών πόλεων - κρατών και των στρατών της Ελληνιστικής εποχής προτιμούσαν ξίφη με ίσια κόψη.
Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Ιππαρχικός 12:11), τα πλήγματα με τη κοπίδα ήταν αρκετά πιο ισχυρά από τα αντίστοιχα του ξίφους, όταν καταφέρονταν από κάποιο ύψος, όπως αυτό του αναβάτη πάνω σε ένα άλογο [«ἐφ᾽ ὑψηλοῦ γὰρ ὄντι τῷ ἱππεῖ κοπίδος μᾶλλον ἡ πληγὴ ἢ ξίφους ἀρκέσει»].
Στην τέχνη, υπάρχει η διάχυτη τάση να ταυτίζονται οι κυρτές λεπίδες με τους λαούς της ανατολής, ενώ σε αγγεία της αρχαιότητα, οι Πέρσες αναπαρίστανται να κραδαίνουν κοπίδες και τσεκούρια, αντί των ξιφιδίων τύπου ακινάκες,που είναι τεκμηριωμένο πως χρησιμοποιούσαν, αλλά και στη σύγχρονη ιστορική έρευνα, πολλοί μελετητές προτείνουν την κοπίδα ως προέλευση του γιαταγανιού.
Παράλληλα, ξεκάθαρη είναι και η ομοιότητα της κοπίδος με την ιβηρική φαλκάτα των χρόνων πριν από τη Ρωμαϊκή κατάκτηση της Ισπανίας.
[…] κατ᾽ αὖ νιν φοινία θεῶν τῶν
νερτέρων ἀμᾷ κοπίς,
λόγου τ᾽ ἄνοια καὶ φρενῶν Ἐρινύς. […]
Σοφοκλέους Ἀντιγόνη, 601 – 603
(iv) Ρομφαία
Παρόλο που δεν ήταν ελληνικό όπλο, η ρομφαία χρησιμοποιήθηκε από τις Θρακικές φυλές της Κλασικής Εποχής. Επρόκειτο για ένα στενό λογχοειδές πολεμικό όπλο, που χρησιμοποιήθηκε συστηματικά από τους Θράκες, από το 400 π.Χ., ενώ ήταν παραλλαγή της φαλκός των Δακών. Η ρομφαία είχε σχήμα δρεπάνης και μήκος έως 2 μέτρα και χρησιμοποιούνταν κυρίως από το ιππικό.
[…] ὀρθὰς δὲ ῥομφαίας βαρυσιδήρους ἀπὸ τῶν δεξιῶν ὤμων ἐπισείοντες, παρὰ δὲ τοὺς Θρᾷκας οἱ μισθοφόροι παρενέβαλλον […]
Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι, 18.3
