«Σεπτεμβριανά»: Η «Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» για τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης

• Παναγιώτα Απέργη - 6 Σεπτεμβρίου 2024

«Η νύ­χτα ε­κεί­νη έ­μοια­ζε με τη νύ­κτα του Α­γί­ου Βαρ­θο­λο­μαί­ου. Η νύ­κτα του Α­γί­ου Βαρ­θο­λο­μαί­ου εί­χε αρ­χί­σει με την ε­ντο­λή του Κα­ρό­λου Θ΄. Η νύ­κτα της 6ης και 7ης Σε­πτεμ­βρί­ου εί­χε αρ­χί­σει με το πρό­σταγ­μα του Δη­μο­κρα­τι­κού Κόμ­μα­τος του Με­ντε­ρές, που είχε και την εξουσία. Στό­χος της λε­η­λα­σί­ας ή­ταν οι Ρω­μιοί της Πό­λης», έγραφε ο συγγραφέας και πολιτικός ακτιβιστής, Αζίζ Νεσίν.

Παρά την ύπαρξη της συνθήκης της Λοζάνης, οι τουρκικές κυβερνήσεις σχεδίαζαν την απαλλαγή του τουρκικού κράτους από κάθε αλλόθρησκο στοιχείο, τόσο των Ελλήνων όσο και των Αρμενίων και των Εβραίων, με ένα από τα πρώτα δείγματα αυτής της προσπάθειας να σημειώνεται το 1929, με τον εμπρησμό των Ταταύλων, της πιο φημισμένης ελληνικής συνοικίας στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και την απαγόρευση εξάσκησης δεκάδων ελευθέρων επαγγελμάτων από αλλοδαπούς υπηκόους, το 1932.

Ως το 1955, οι τουρκικές αρχές είχαν απομακρύνει από την Κωνσταντινούπολη 10.000 Έλληνες, είχαν προχωρήσει στη στρατολόγηση και την αποστολή σε τάγματα εργασίας μη μουσουλμάνων έως 20 ετών, αλλά και στην επιβολή του «varlik vergisi», του έκτακτου φόρου περιουσίας στους αλλόθρησκους.

Το έτος, όμως, που άλλαξε την ιστορία της Πόλης ήταν το 1955, επί κυβερνήσεως του Αντνάν Μεντερές, ηγέτη του Δημοκρατικού Κόμματος, μια χρονική στιγμή που η οικονομική κατάσταση της Τουρκίας δεν ήταν ανθηρή, ενώ το πολιτικό θερμόμετρο στην Κύπρο ανέβαινε επικίνδυνα, καθώς ο κυπριακός λαός είχε ζητήσει με το δημοψήφισμα του 1950 την Ένωση της νήσου με την Ελλάδα.

Βλέποντας τη διαρκώς διογκωμένη επιθυμία του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση, η αποικιοκρατική Βρετανία άρχισε να μηχανορραφεί, καθοδηγώντας αριστοτεχνικά την Τουρκία να διατυπώνει ανύπαρκτες απαιτήσεις της πάνω στο νησί, ενώ βάσει της Συνθήκης της Λοζάνης είχε παραιτηθεί από κάθε δικαίωμα στην Κύπρο.

Την ίδια ώρα, οι Τούρκοι ηγέτες έστρεψαν την κοινή γνώμη κατά της ευημερούσας ελληνικής μειονότητας, βρίσκοντας την καλύτερη προβοκάτσια: την έκρηξη που σημειώθηκε, στις 6 Σεπτεμβρίου, στο Τουρκικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης, στο σπίτι που γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ.

Η αφορμή για τη «Νύχτα των Κρυστάλλων» των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης είχε βρεθεί, με τον υπαίτιο της έκρηξης, τον μουσουλμάνο σπουδαστή Οκτάι Εγκίν, να διορίζεται αργότερα κυβερνήτης σε επαρχία, λαμβάνοντας τιμές από τη γείτονα χώρα, και τις τουρκικές εφημερίδες να διαστρεβλώνουν πλήρως το γεγονός, κάνοντας λόγο για ελληνική τρομοκρατία.

Το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου, και ενώ το αγριεμένο πλήθος είχε κατακλύσει τους δρόμους φωνάζοντας «kahrolsun giavoular» (ανάθεμα στους γκιαούρηδες), 50.000 άτομα λεηλάτησαν τις ελληνικές περιουσίες στη συνοικία Πέραν, με τα έκτροπα να διαρκούν ως το πρωί της επομένης, οπότε και επενέβη ο στρατός, βλέποντας ότι η κατάσταση είχε βγει εκτός ελέγχου. Σε λίγες ώρες έχασαν τη ζωή τους τουλάχιστον 17 άτομα, ενώ καταστράφηκαν 4.500 ελληνικά καταστήματα, 73 εκκλησίες, 1.000 σπίτια και 37 σχολεία, δεκάδες γυναίκες και άνδρες έπεσαν θύματα βιασμού και αρκετοί ιερείς εξαναγκάστηκαν σε  περιτομή.

Αντίστοιχα έκτροπα, αν και σε μικρότερη κλίμακα, σημειώθηκαν και στη Σμύρνη, με την κυβέρνηση να καθυστερεί ιδιαίτερα να βγάλει τα τανκς, που θα μπορούσαν να σταματήσουν εγκαίρως την καταστροφή. Μια μέρα αργότερα, στις 8 Σεπτεμβρίου, ο Μεντερές δεν παρέλειψε να κατηγορήσει τους κομμουνιστές για τα φονικά επεισόδια, σχολιάζοντας ότι «αυτοί ήταν που οργάνωσαν κίνημα για την ανατροπή του αστικού καθεστώτος στην Τουρκία».

Μεταξύ των συλληφθέντων, που οδηγήθηκαν ενώπιον των αρμόδιων αρχών με αίολες κατηγορίες που σύντομα κατέπεσαν, ήταν τόσο ο Αζίζ Νεσίν όσο και ο ποιητής και δραματουργός Ναζίμ Χικμέτ.

Μετά από έξι χρόνια, κατά τη διάρκεια της δίκης του για εσχάτη προδοσία, έχοντας ανατραπεί από το στρατιωτικό καθεστώς του Τζεμάλ Γκιουρσέλ, ο Μεντερές παραδέχθηκε ότι τόσο η έκρηξη στο προξενείο της Θεσσαλονίκης όσο και το πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης είχαν σχεδιαστεί από τον ίδιο και τα στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος που είχε την εξουσία.

Την παραδοχή του επιβεβαίωσαν ακόμη και τα αποχαρακτηρισμένα, πλέον, αρχεία των Υπουργών Εξωτερικών και των Μυστικών Υπηρεσιών των ΗΠΑ, αν και ουδεμία εκ των κραταιών τότε δυνάμεων συγκρούστηκε με την Τουρκία, που αποτελούσε πολύτιμο σύμμαχό τους κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Πέρα από τις ανθρώπινες και υλικές καταστροφές, το πογκρόμ της 6ης Σεπτεμβρίου σήμανε την αρχή του τέλους για την κοσμοπολίτικη, ευρωπαϊκή Κωνσταντινούπολη, αναγκάζοντας το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων ομογενών να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα, με την ελληνική μειονότητα να αφανίζεται – σχεδόν ολοκληρωτικά - με τις απελάσεις του 1964.