Η ιστορία της ελληνικής σημαίας και η γιορτή της

• Παναγιώτα Απέργη - 28 Οκτωβρίου 2023

Σύμφωνα με τον Νόμο 851/1978-ΦΕΚ Α-233/22-12-1978, άρθρο 1, παρ.1,2 (Περί της Εθνικής Σημαίας, των Πολεμικών Σημαιών και του Διακριτού Σήματος του Προέδρου της Δημοκρατίας):

1.Η Εθνική Σημαία της Ελλάδος είναι κυανόλευκος, σύγκειται εξ εννέα ίσου πλάτους οριζοντίων ταινιών, εξ ών αι πέντε (5) κυαναί και αι τέσσαρες (4) λευκαί ούτως ώστε η άνω και η κάτω ταινία να είναι κυαναί, αι δε άλλαι εναλλάξ λευκαί και κυαναί.

2.Εις την άνω προς τον ιστόν ή κοντόν γωνίαν υπάρχει όρθιος λευκός ισοκέραιος σταυρός εκτεινόμενος μέχρι των τεσσάρων πλευρών του περιέχοντος αυτόν κυανού τετραγώνου καταλαμβάνοντος εκ των άνω προς τα κάτω τρεις ταινίας κυανάς και δύο λευκάς.

Από την πρώτη στιγμή της υποδούλωσής του στους Οθωμανούς ο Ελληνισμός οραματίστηκε την απελευθέρωσή του και η σημαία αποτέλεσε ένα σύμβολο απλό αλλά σημαντικό που συνέδεσε το έθνος και την ελευθερία με τον σταυρό και τη θρησκεία για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

Από την επομένη της Άλωσης ξεκίνησαν τα κινήματα, στα οποία κάθε επαναστατικό σώμα είχε τη δική του σημαία, μια αυτοσχέδια επινόηση κάθε αρχηγού. Σε πολλές από αυτές τις πρώτες μετά τη Άλωση εκατονταετίες δέσποζε ο δικέφαλος αετός με την κορώνα σε συνδυασμό με την πορφύρα.

Με λευκές σημαίες που έφεραν γαλάζιο σταυρό και την εικόνα του Αγίου Γεωργίου, παρουσιάστηκαν οι Σπαχήδες της Ηπείρου, οι χριστιανοί στρατιώτες-ιππείς έναντι προνομίων από τον Σουλτάνο, που ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τους Τούρκους στις εκάστοτε εκστρατείες τους. Οι σημαίες τους, όμως, ανέμιζαν μόνο μέχρι την Πίνδο.

Η ανάπτυξη του αρματολισμού στην τουρκοκρατία έφερε στο προσκήνιο τα μπαϊράκια και τα φλάμπουρα των κλεφτών και των αρματολών, αλλά και τις παντιέρες των θαλασσινών καταδρομέων. Τα μπαϊράκια ήταν πολεμικές σημαίες, συνήθως δίχρωμα με κυριαρχία του κόκκινου χρώματος, ενώ τα φλάμπουρα ήταν συνήθως μονόχρωμα και τα σήκωναν σε γιορτές και πανηγύρια. Και τα δύο έφεραν σταυρό και, πολλές φορές, παραστάσεις με την Παναγία, τον Χριστό ή κάποιον άγιο, συχνά τον Άγιο Γεώργιο.

Η δημοτική ποίηση άλλοτε παρομοιάζει τους κλέφτες και τους αρματολούς με φλάμπουρα και μπαϊράκια και άλλοτε παρουσιάζει τις σημαίες τους.

Ο Αγγελής Σουμίλας, ο Παναγιώτης Μεϊντάνης και το μικρό Χορμόπουλο, αρματολοί των Αγράφων (1683,)

…φέρουν τα φλάμπουρα ανοικτά, με το Σταυρό στη μέση…,

ο Νικολός Τζουβάρας (1770), αρματολός της Λάμαρης, στην Πρέβεζα,

…είχε φλάμπουρο όμορφο κόκκινο και γαλάζιο,
με το Χριστό, με το Σταυρό και με την Παναγία…,

ενώ στη σημαία του Λάμπρου Τσεκούρα, αρματολού της Λιάκουρας (Παρνασσού) και των Σαλώνων(Άμφισσα),

…ένας μεγάλος σταυραετός, εκεί ψηλά βιγλίζει,
κρατεί στα νύχια του σπαθί, κορώνα στο κεφάλι….

Τόσο προεπαναστατικά όσο και κατά την επανάσταση, οι οπλαρχηγοί και οι καπετάνιοι των καραβιών ύψωναν σημαίες με ποικίλες παραστάσεις και χρώματα, από τις οποίες και πάλι δεν έλειπε ο σταυρός. Δεν νοούνταν πολεμικό σώμα χωρίς σημαία. Μαύρη, λευκή και κόκκινη ήταν η σημαία του Ιερού Λόχου, έχοντας στη μια της όψη τον μυθικό φοίνικα και την επιγραφή «Εκ της στάκτης μου αναγεννώμαι» και στην άλλη κόκκινο σταυρό μέσα σε δάφνινο στεφάνι και την επιγραφή «Εν τούτω νίκα».

Κατά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης, τα διάφορα σώματα είχε το καθένα τη δική του σημαία με σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας, τον φοίνικα του Υψηλάντη ή την Αθηνά, και άλλες ήταν αυτοσχέδιες με την παράδοση των κλεφτών και των αρματολών.

Στην Πελοπόννησο, στις 21-3-1821, στην Αγία Λαύρα, σημαία ήταν το χρυσοκέντητο παραπέτασμα της Ωραίας Πύλης με την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου, στην Πάτρα με οδηγίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού, στις 26 Μαρτίου 1821, κατασκευάστηκε σημαία από λευκό ύφασμα με τα σύμβολα του εφοδιαστικού εγγράφου¹ των ιερέων της Φιλικής Εταιρείας και ο Διάκος και οι συμπολεμιστές του ύψωσαν λευκή σημαία με παράσταση του Αγίου Γεωργίου και με την επιγραφή «Ελευθερία ή Θάνατος».

Στην Κασσάνδρα και τα Μαδεμοχώρια της Χαλκιδικής οι κάτοικοι ύψωσαν σημαία με τον σταυρό και τον φοίνικα και στη Νάουσα, το 1822, η σημαία έφερε και πάλι τον φοίνικα με τις επιγραφές «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» και «Εν τούτω νίκα», αντίστοιχα από μία σε κάθε όψη της.

Οι νησιώτικες επαναστατικές σημαίες διέφεραν στο χρώμα και τις παραστάσεις μεταξύ τους αλλά και από εκείνες της ξηράς. Είχαν ποικίλα χρώματα, ωστόσο, όλες έφεραν τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας, την παράσταση του σταυρού επάνω σε ανεστραμμένη ημισέληνο και άγκυρα, το σύμβολο της σταθερής απόφασης για ελευθερία.

Στο πρώτο Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος (1822) ορίστηκαν ως χρώματα της εθνικής σημαίας το κυανοῦν καὶ λευκὸν και και με τα τη διακήρυξη υπ.αρ.540/ 15-3-1822 καθορίστηκε ο τύπος της σημαίας της ξηράς και της θάλασσας, χωρίς ωστόσο να παύσει η χρησιμοποίηση των σημαιών των οπλαρχηγών ή των τοπικών Διοικήσεων (όπως η τρίχρωμη σημαία της Διοίκησης του Αρείου Πάγου).

α)Τῶν μέν κατὰ γῆν δυνάμεων ἡ σημαία, σχήματος τετραγώνου, θέλει ἔχει ἐμβαδὸν κυανοῦν , τὸ οποῖον θέλει διαιρεῖσθαι εἰς τέσσερα ἴσα τμήματα δι’ ἑνός σταυρού λευκοχρῴου, διασχίζοντος ἐκεῖνα τὰ τμήματα ἀπ’ ἄκρων ἕως ἄκρων τοῦ ἐμβαδοῦ.

β)Ἡ δὲ κατά θάλασσαν σημαία θέλει εἶσθαι διττὴ∙ μία διὰ τα πολεμικά καὶ ἄλλη διὰ ταὰ ἐμπορικὰ πλοῖα∙ καὶ τῆς μὲν διὰ τὰ πολεμικὰ πλοῖα τὸ ἐμβαδὸν θέλει διαιρεῖσθαι εἰς ἐννέα ὁριζόντια παραλληλόγραμμα, παραμειβομένων εἰς αὐτὰ τῶν χρωμάτων λευκοῦ καὶ κυανοῦ. Εἰς τὴν ἄνω δὲ πρὸς τὰ ἔσω γωνίαν τούτου τοῦ ἐμβαδοῦ θέλει σχηματισθῇ τετράγωνον κυανόχρουν, διῃρημένον ἐν τῷ μέσῳ δι’ἑνὸς σταυροῦ λευκοχρῴου∙ τῆς δὲ διὰ τὰ ἐμπορικὰ πλοῖα διωρισμένης τὸ ἐμβαδὸν θέλει εἶσθαι κυανοῦν∙ εἰς τὴν ἄνω δὲ πρὸς τὰ ἔσω γωνίαν τούτου τοῦ ἐμβαδοῦ θέλει σχηματισθῇ ὡσαύτως τετράγωνον λευκόχρουν καὶ διῃρημένον ἐν τῷ μέσῳ δι’ἑνὸς σταυροῦκυανοχρῴου.

Αυτός ο τύπος της σημαίας διατηρήθηκε και στα χρόνια του Καποδίστρια, με μόνη αλλαγή την ίδια τη σημαία στα πολεμικά και τα εμπορικά πλοία. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, στα 1831 και 1832, παρουσιάστηκαν διάφορες επαναστατικές σημαίες, ενώ στα χρόνια των βασιλέων Όθωνα και Γεωργίου η ελληνική σημαία δεν άλλαξε, ωστόσο προστέθηκαν τα βασιλικά παράσημα – στη βασιλεία του Γεωργίου και το βασιλικό στέμμα – και ρυθμίστηκαν κάποιες λεπτομέρειες για τις σημαίες των εμπορικών και των πολεμικών πλοίων.

Από το 1924 και μέχρι το 1978 η κυανόλευκη παραμένει, άλλοτε εκείνη της ξηράς άλλοτε της θάλασσας, με τα στέμματα να αφαιρούνται ή να επαναφέρονται, κατά περίσταση.

Η ελληνική σημαία, απαγορευμένο σύμβολο στη διάρκεια της Κατοχής της χώρας (1941-1944) από τους Γερμανούς, Ιταλούς και Βουλγάρους, υπήρξε σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης και του Αγώνα ενάντια στις κατοχικές δυνάμεις.

Μοναδικά γεγονότα σε όλη την κατακτημένη Ευρώπη, εκείνων των χρόνων, ήταν:

- το κατέβασμα της ναζιστικής σημαίας, που κυμάτιζε στην Ακρόπολη, στις 30 Μαΐου 1941, από τους Μανώλη Γλέζο και Απόστολο Σάντα και

- η υποστολή της βουλγαρικής σημαίας, στις 24 Σεπτεμβρίου του 1944, στην Προσοτσάνη της Δράμας από τους Κωνσταντίνο Καζάνα και Αστέριο Αστεριάδη, και η έπαρση της ελληνικής σημαίας στο κέντρο της κωμόπολης.

Το 1980, το Προεδρικό Διάταγμα 348/17-4-1980 (ΦΕΚ 98 τ. Α΄), καθόριζε με λεπτομέρειες τις προδιαγραφές για τις πολεμικές σημαίες. Στη συλλογή της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος² διασώζονται σημαίες από τις κρητικές επαναστάσεις, τα επαναστατικά κινήματα της Θεσσαλίας, από τον Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς Πολέμους, κειμήλια και αποδείξεις ιστορικής μνήμης.

¹ Ιερός δεσμός με δεκαέξι στήλες και πάνω σ’ αυτόν κόκκινο σταυρό που περιβάλλονταν από κλαδιά ελιάς. Δεξιά και αριστερά του σταυρού, πλάγια, δυο λογχοφόρες σημαίες ,ε τα αρκτικά και τα τελευταία στοιχεία Η ΕΑ-Η ΘΣ , της φράσης «Ελευθερία ή Θάνατος».

²Η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Λειτουργεί αδιάλειπτα από το 1882. Σκοπός της, η συλλογή, διατήρηση και προβολή αντικειμένων και μαρτυριών που φωτίζουν την ιστορία του νεότερου Ελληνισμού. Η Εταιρεία έχει συστήσει το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Ιστορικό Αρχείοκαι Βιβλιοθήκη. Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στεγάζεται μόνιμα στο Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής στην οδό Σταδίου (πλατεία Κολοκοτρώνη) από το 1960. Αντικείμενό του, η ιστορία του νεότερου Ελληνισμού: η περίοδος της τουρκοκρατίας και φραγκοκρατίας, η Επανάσταση του 1821, οι απελευθερωτικοί αγώνες, η δημιουργία του ανεξάρτητου κράτους, η πολιτική, κοινωνική και πνευματική εξέλιξη του Ελληνισμού μέχρι σήμερα.