Αναγνωστικά: Τα διδακτικά βιβλία μιας άλλης εποχής που συντρόφευσαν χιλιάδες μαθητές

• Παναγιώτα Απέργη - 27 Οκτωβρίου 2024

Το πρώτο γνωστό ελληνικό αλφαβητάριο είναι το «Μέγα Αλφαβητάριον», το οποίο εκδόθηκε το 1771, στη Βιέννη, ενώ την περίοδο της Τουρκοκρατίας, για διδακτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνταν επίσης το «οκτωήχι», το λειτουργικό βιβλίο της εκκλησίας, που περιείχε οκτώ πλήρεις αναστάσιμες ακολουθίες και την κυριακάτικη Υμνογραφία.

Όμως, με την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την υιοθέτηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι αναγνωστικές πινακίδες και, σε δεύτερο χρόνο, από το 1880, τα αλφαβητάρια, που εμπλουτίστηκαν με εικόνες και βελτιωμένες τεχνικές ανάγνωσης, καθώς δεν ήταν λίγες οι φορές που οι λέξεις που επέλεγαν οι συγγραφείς των αναγνωστικών, δυσκόλευαν τους μικρούς μαθητές.

Με την πάροδο του χρόνου και το πέρασμα από τον κόσμο της ακραιφνούς καθαρεύουσας στη δημοτική, τα αναγνωστικά έγιναν «μάρτυρες» των γλωσσικών αντιπαραθέσεων, καταλήγοντας, ωστόσο, να γράφονται στη δημοτική γλώσσα.

Μάλιστα, ενδεικτικά είναι τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν το 1917, όταν με εντολή του Ελευθέριου Βενιζέλου, η ηγετική ομάδα Εκπαιδευτικού Ομίλου, που απαρτιζόταν από τους Δημήτρη Γληνό, Μανώλη Τριανταφυλλίδη και Αλέξανδρο Δελμούζο, πρότεινε την αναμόρφωση του εκπαιδευτικούς προγράμματος του Δημοτικού σχολείου και την έκδοση νέων, καινοτόμων αναγνωστικών, που θα ακολουθούσαν τις επιταγές της δημοτικής γλώσσας, ιδιαίτερα για τις πρώτες τέσσερις τάξεις του Δημοτικού.

Παρόλα αυτά, για τις δυο τελευταίες τάξεις, θα εφαρμοζόταν παράλληλη διδασκαλία της δημοτικής και της καθαρεύουσας, ενώ θα επιτρεπόταν η επιλογή ενός κάθε φορά διδακτικού βιβλίου από την «τράπεζα αναγνωστικών» από τον εκάστοτε σύλλογο των εκπαιδευτικών κάθε σχολείου.

Για τη συγγραφή των αναγνωστικών και των αλφαβηταριών επιστρατεύτηκαν μεγάλα ονόματα των Γραμμάτων της εκάστοτε εποχής, όπως ο Γεώργιος Δροσίνης, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, η Γαλάτεια Καζαντζάκη και άλλοι. Εξίσου διακεκριμένοι ήταν και οι καλλιτέχνες που επιμελήθηκαν τα εξώφυλλα των διδακτικών βιβλίων, όπως λ.χ. ο μεταϊμπρεσσιονιστής Κωνσταντίνος Μαλέας, ο οποίος φιλοτέχνησε το «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» της Α΄ Δημοτικού.

Ωστόσο, μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920, η Μεταρρύθμιση έλαβε τέλος, με τα φιλομοναρχικά κόμματα να χαρακτηρίζουν ως αντεθνικά όλα τα αναγνωστικά που είχαν κυκλοφορήσει το 1918-1919, καίγοντάς τα, μάλιστα, ύστερα από απόφαση της αρμόδιας επιτροπής με πρόεδρο τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Νίκο Εξαρχόπουλο.

Σχεδόν δυο δεκαετίες αργότερα, το 1937, ο νεοσυσταθείς Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, που το 1962 μετονομάσθηκε σε Οργανισμό Έκδοσης Διδακτικών Βιβλίων, επανέφερε το ένα και μόνο «υποχρεωτικό βιβλίο», με τον Εμφύλιο πόλεμο και τα γεγονότα που ακολούθησαν να αφήνουν ανάγλυφο αποτύπωμά τους στην εκπαίδευση, οδηγώντας στην επαναφορά συντηρητικότερων και αυταρχικότερων κειμένων.

Φωτεινή εξαίρεση, ωστόσο, αποτέλεσε το αλφαβητάριο της Α΄ Δημοτικού του 1949 με τον τίτλο «Τα καλά παιδιά», σε κείμενα του Επαμεινώνδα Γεραντώνη και εικονογράφηση του Κωνσταντίνου Γραμματόπουλου, το οποίο περιείχε ποιήματα και πεζά, που αποσκοπούσαν στη μεταλαμπάδευση αξιών, όπως η καλοσύνη, η υπευθυνότητα, η εργατικότητα και η αγάπη προς τα ζώα.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1954, το συγκεκριμένο βιβλίο αντικαταστάθηκε από το αλφαβητάριο που συνέγραψαν οι Ιωάννης Γιαννέλης, Ιωάννη Σικιώτης και Γεώργιος Σακκάς, που έμαθε να συλλαβίζουν χιλιάδες μαθητές Α΄ Δημοτικού, χάρη στη στρωτή δημοτική γλώσσα, στην οποία ήταν γραμμένο.

Επίσημα, τα αλφαβητάρια και τα αναγνωστικά καταργήθηκαν το 1982 και τη θέση τους πήραν τα  διδακτικά βιβλία με τίτλο «Η Γλώσσα μου», αφήνοντας χαραγμένη στη συλλογική μνήμη μια εικόνα που συνόδευε χιλιάδες μαθητές των προηγούμενων γενιών, οι οποίοι είχαν την ευκαιρία να χρησιμοποιούν τα εγχειρίδια που έγραψαν και φιλοτέχνησαν καταξιωμένοι Έλληνες δημιουργοί.